وصیت نامه حضرت امیر (ع)به امام حسن (ع) با معنی لغات و شرح و تفسیر
ضمن عرض تبریک به ناسبت میلاد حضرت امام حسن مجتبی (ع)و تسلیت به ایام ضربت خوردن و شهات حضرت امیر (ع) متن وصیت نامه به همراه شرح و تفسیر و معنی لغات را که از سایت
گرفته و در آن تغییراتی اعمال شده است به حضور خوانندگان عزیز تقدیم می گردد
از جمله وصيتهاى على ( ع ) كه به ( فرزندش ) حسن بن على ( ع ) پس از بازگشت از صفّين در محل حاضرين نوشت .
مىگويم : جعفر بن بابويه رحمة اللّه روايت كرده است ، كه اين وصيّت را به پسرش محمد بن حنفيّه رضى اللّه عنه نوشت ، و آن از شيواترين و رساترين سخن و بيش از هر كلامى بر دقايق و لطايف حكمت عملى مشتمل است و كاملترين عبارتى است كه به راه خدا دعوت مىكند ، و حاضرين نام محلى در شام است ، در اين چند بخش است :
بخش اوّل گفتار امام ( ع )
رهينة : گروگان رمية : هدف ، تاء براى نقل اسم از وصفيت به اسم صرف است . حليف : هم قسم نصب : چيزى كه به جايى نصب شود ( نشانه ) .
« از پدرى در آستانه مرگ ، به ناهموارى زمان معترف ، پشت كرده به عمر ، تسليم روزگار ، بدبين به دنيا ، ساكن خانههاى مردگان و آن كه فردا از آن خانهها كوچ مىكند ، به فرزندش كه آرزومند چيزى است كه نمىرسد ، رونده راه نابود شدگان ، هدف بيماريها و گروگان روزگار و محل آماج مصيبتها و غمها و بنده دنيا و سوداگر غرور و بدهكار نابوديها ، گرفتار مرگ و هم قسم رنجها و همدم غمها و نشان ( تير ) آفتها و زمين خورده خواهشهاى نفسانى و جانشينان مردگان » . در اين بخش كه به منزله عنوان وصيّت است ، آن بزرگوار براى خود ،
هفت ويژگى و براى فرزندش چهارده تا در زمينه دل نبستن بر دنيا بيان فرموده و ويژگيهاى فرزندشرا دو چندان آورده است ، زيرا هدف ، وصيّت و نصيحت اوست :
اوّل : من الفان ، اين لفظ به صورت مجاز از باب تسميه شئ به اسم نتيجه آن ، به كار رفته است اسم منقوص الفانى را به جهت رعايت قرينه كلمه دوّم للزّمان با حذف ياى الفان وقف كرده است . و اين عمل جايز است .
دوّم : المقرّ للزّمان : يعنى بر اثر زور و جبر ، اقرار به ناتوانى خود در دست دگرگونيهاى آن دارد ، گويى روزگار را دشمنى پر قدرت فرض كرده است كه هماوردان به قدرت او اعتراف مىكنند .
سوّم : « المدبر العمر » از آن جهت كه عمر آن بزرگوار قريب به شصت سال بود .
چهارم : المستسلم للدّهر كه اين عبارت شيواتر از المقرّ للزّمان است .
پنجم : « الذّام للدّنيا » چه پيوسته آن حضرت از دنيا بيزار بوده و با بيان زشتيهايش از آن دورى مىجسته است .
ششم : السّاكن مساكن الموتى معنى اين عبارت ترغيب به دورى از اعتماد و دلبستگى به دنيا و ماندن در آنست به وسيله يادآورى اين مطلب كه دنيا
منزل مردگان است . زيرا هر كس در محلّ سكونت اموات قرار دارد ، دچار سرنوشت آنان خواهد شد ، و در جهت ايجاد نفرت [ از دنيا ] نظير آيه مباركه وَ سَكَنْتُم فى مَساكِنِ الّذينَ ظَلَموا اَنفُسَهُم است . [ سوره ابراهيم ( 14 ) آيه ( 45 ) . يعنى : شما در جاى كسانى منزل گرفتهايد كه به خود ستم روا داشتند . [ استعاره است براى اين كه او هدف تيرهاى شدايد است . ]
هفتم : الظّاعن عنها غدا اين عبارت يادآور جدايى و غدا كنايه از زمان جدايى و لفظ الظّاعن استعاره براى همان جدايى است . امّا درباره فرزند :
اوّل : المؤمّل ما لا يدرك ، در اين جمله به دورى جستن از طول آرزو امر شده ، زيرا آن باعث فراموش كردن آخرت است ، و دليل دورى جستن از دنيا و آرزو داشتن چيزى است كه به او نمىرسد . بديهى است كه انسان تا وقتى كه در اين دنياست ، به خواستههاى خود آرزومند است ، همان طورى كه پيامبر ( ص ) فرموده است : فرزند آدم پير مىشود ولى دو خصلت در او شدّت مىيابد :
آزمندى و آرزو داشتن ، و بىترديد عمر به سر مىآيد بىآنكه اينها برآورده شوند .
دوّم : السالك سبيل من قد هلك ، راه كسانى كه هلاك شدهاند همان مسافرت از دنياست به سمت آخرت و طىّ منازل عمر . و اين كه راه را به كسانى كه هلاك شدهاند ، نسبت داده است براى يادآورى مرگ است .
سوّم : غرض الاسقام از آن رو لفظ « الغرض » را استعاره براى فرزندش آورده كه او به منزله نشانهاى مورد اصابت تيرهاى بيماريهاست .
چهارم : رهينة الايّام لفظ الرّهينه را استعاره براى فرزند خود آورده است به اعتبار اين كه وجود او وابسته به اوقات و داخل در حكم آنست چنانكه گروگان در اختيار گرودار است .
پنجم : و رميّة المصائب اين عبارت نيز مثل عبارت غرض الأسقام
ششم : و عبد الدّنيا لفظ عبد مستعار است ، زيرا كه طالب دنيا در حقيقت مطيع دنيا و كارگزار اوست ، همچنان كه بنده ، فرمانبردار و كارگر مولاى خويش است .
هفتم : و تاجر الغرور يعنى تجارت او براى دنيا ، فريب و غفلت از كسب و كار حقيقى و جاودانه است . و كلمه تاجر استعاره از انسان است ، به دليل صرف مال و فعاليّت خود در راه شرّ دنيا به گمان اينكه آنها همه خواستهاى مفيدند .
هشتم : و غريم المنايا لفظ غريم كنايه از انسان است به اعتبار اينكه هر فرد بشر همچون مسافرى است و اجل در پى او بمانند طلبكارى در پى بدهكار خود است . نهم : لفظ اسير را استعاره آورده است به لحاظ تسليم بودن او به مرگ و خلاصى نداشتن از آن .
دهم : و حليف الهموم : همدم غمهاست .
يازدهم : و قرين الاحزان ، الفاظ حليف و قرين را استعاره آورده است به اعتبار انفكاك ناپذيرى او از غم و اندوهها همان طورى كه دو همپيمان از يكديگر جدا نمىشوند .
دوازدهم : و نصب الافات ، مثل و رميّة المصائب ، است . يعنى در معرض آفتهاست .
سيزدهم : و صريع الشهوات ، كلمه صريع استعاره آورده شده است به جهت مغلوب و مقهور بودن او در دست هواى نفس همچون قتيل به معناى مقتول .
چهاردهم : و خليفة الاموات ، در اين عبارت با يادآورى مرگ ايجاد نفرت از دنيا مىفرمايد ، زيرا كه جانشين مردگان در معرض پيوستن به آنهاست ،
نظير سخن بعضى از حكما كه گفتهاند : براستى كه ما بين او و آدم جز پدرى مرده وجود ندارد ، نسبت اصولى با مرگ دارد .
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فِيمَا تَبَيَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ اَلدُّنْيَا عَنِّي وَ جُمُوحِ اَلدَّهْرِ عَلَيَّ وَ إِقْبَالِ اَلْآخِرَةِ إِلَيَّ مَا يَزَعُنِي عَنْ ذِكْرِ مَنْ سِوَايَ وَ اَلاِهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِي غَيْرَ أَنِّي حَيْثُ تَفَرَّدَ بِي دُونَ هُمُومِ اَلنَّاسِ هَمُّ نَفْسِي فَصَدَفَنِي رَأْيِي وَ صَرَفَنِي عَنْ هَوَايَ وَ صَرَّحَ لِي مَحْضُ أَمْرِي فَأَفْضَى بِي إِلَى جِدٍّ لاَ يَكُونُ فِيهِ لَعِبٌ وَ صِدْقٍ لاَ يَشُوبُهُ كَذِبٌ وَ وَجَدْتُكَ بَعْضِي بَلْ وَجَدْتُكَ كُلِّي حَتَّى كَأَنَّ شَيْئاً لَوْ أَصَابَكَ أَصَابَنِي وَ كَأَنَّ اَلْمَوْتَ لَوْ أَتَاكَ أَتَانِي فَعَنَانِي مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِينِي مِنْ أَمْرِ نَفْسِي فَكَتَبْتُ إِلَيْكَ كِتَابِي هَذَا مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِيتُ لَكَ أَوْ فَنِيتُ جمح الفرس : وقتى كه اسب بر صاحبش غلبه كند و او قادر بر رام كردنش نباشد .
يزغنى : باز مىدارد مرا محض : خالص . افضى : پايان يافت . شوب : آميختگى و درهم شدن .
« امّا بعد ، در آنچه از پشت كردن دنيا از من ، و سركشى روزگار بر من ، و رو آوردن آخرت به من ، آشكار شد مرا از ياد جز خودم و اهميت دادن بدانچه در پشت سر من است باز مىدارد ، ولى چون غم خودم نه غم ديگران به خودم منحصر شد ، پس انديشهام با من همسو شد و مرا از آرزو و خواهش نفسم بازداشت و حقيقت كار مرا بر من آشكار ساخته ، و مرا به كوششى كه بازيچه نيست و راستيى كه آميخته به دروغ نيست واداشت . [ با اين همه ] تو را پارهاى از تن خود يافتم ، بلكه تمام وجود خود احساس كردم ، بطورى كه اگر مصيبتى به تو رو آورد مثل اين است كه به من رو آورده است ، و اگر مرگ گريبان تو را بگيرد گويا گريبان مرا گرفته است ، و من غم كار تو را همچون غم كار خود مىخورم .
پس اين نامه را براى تو نوشتم در حالى كه بدان پشت گرمم . چه من زنده بمانم و چه بميرم ( اگر به آن عمل نمايى خاطرم آسوده است ) » . امام ( ع ) بين كلمات : اقبال و ادبار ، آخرة و دنيا ، صنعت تقابل به كار برده است . ما قبلا به معناى پشت كردن به دنيا و رو آوردن به آخرت در شرح عبارت : الا و انّ الدنيا قد ادبرت اشاره كرديم .
لفظ جموح را استعاره براى روزگار آورده است ، به لحاظ ناتوانى شخص از غلبهاش بر دگرگونيها و تغييرات آن ، كه چون اسب سركش از اختيارش بيرون است .
« ما » ى اوّلى به معنى الّذى و احتمال دارد ماى مصدرى باشد ، بنابر معناى اوّل من براى تبيين ، و بنابر معناى دوّم ، من براى ابتداى غايت خواهد بود .
« ما » ى دوم به معناى الّذى و در محلّ رفع است ، چون مبتداست و « فيما تبيّنت » خبر ما ، و مستظهرا حال مىباشد . محور جدايى بر طبق آنچه حضرت بيان مىكند اين است كه امام ( ع ) در معرض جدايى از فرزندش مىباشد و آن لحظات ، هنگام توجّه به حال خود و حال اوست تا او را به منزله خود فرض كند ، و نيز حضرت [ مىخواهد به فرزندش بفهماند ] كه به وضع او بسيار اهميت مىدهد تا بدين وسيله او براى پذيرش وصيّت آن حضرت آمادهتر شود .
تا اينجا به منزله آمادهسازى و مقدّمه وصيّت است . سپس آن حضرت با بيان مطالبى كه ذكر شد ، نزديك شدن رحلت خود را به سوى خدا ، به او اعلام داشته است و اينكه همين امر ، نزديكى رحلت به سوى خدا او را از توجّه به ماسواى او و از مصالح مربوط به مصلحت مخلوق و نظام هستى بازداشته است . زيرا آن هنگام ، هنگامه سختى است براى انسان و آنچه در آن وقت برايش اهمّيّت دارد همان آراستگى به فضايل و آمادگى براى ديدار با خداست و آن غير از زمان جوانى و اوايل عمر است كه براى اصلاح حال ديگران و پرداختن به كارهاى عادى مجال دارد .
جز اين كه براى امام ، وقتى كه هنگامه رحلت پديد آمد و معلوم شد كه در آن حال بايد تنها به خود بپردازد و انديشهاش نيز آن را تأييد كرد كه بدانچه سزاوار است و برايش اهمّيّت دارد توجّه كند و از آنچه دلخواه اوست چشم بپوشد . زيرا بهترين و درستترين انديشهها از نظر امام ، آن انديشهاى است كه اهميّت بيشترى به اين امر دهد و حقيقت كار و آنچه را كه شايسته است بر ملا سازد و سرانجام او را به تلاش و صداقتى دور از بازيچه و دروغ برساند امام عليه السلام ، فرزندش را پاره تن خود تعريف كرده است كه كنايه از زيادى پيوند با آن حضرت و نزديكى و محبّت به اوست ، چنانكه شاعر گويد :
براستى كه فرزندانمان پارههاى جگر ما هستند كه بر روى زمين راه مىروند . بلكه او فرزندش را ، تمام وجود خود يعنى عبارت از مجموع هستى خود ديده است ، زيرا كه او خليفه و جانشين وى و وارث دانش و فضايل اوست . دليل بر قرب زياد وى و اين كه او به منزله جان وى است يادآورى دو نتيجه است كه در عبارت از حتّى تا « آتانى » وجود دارد . وجه تشبيه ميان مصيبتى كه به فرزندش مىرسد و آن مصيبتى كه به صورت غير مستقيم به خود آن حضرت مىرسد ، نهايت تأثر و دردناكى او به سبب آن مصيبت مىباشد . اين احساس هر چند براى آن بزرگوار ، مانند هر پدرى نسبت به فرزندش ،
امرى طبيعى بوده است ، لكن از چيزهايى است كه انسان در پايان عمر و در آن هنگام كه از قطع رابطهاش با دنيا آگاه مىشود بايد به آن توجّه كامل داشته باشد زيرا انسان بطور طبيعى بقاى نام نيك را دوست دارد و بر دوام خير و آثار نيك حريص است ، از اين رو خود را تنها در انديشه خويشتن منحصر مىكند و به درستى نظرش در پند و نصيحت ، ملزم ساخته است .
كلمه محض را به حالت رفع بنا به فاعليّت و به صورت نصب بنا بر حذف حرف جرّ [ منصوب به نزع خافض ] خواندهاند بنابر اين ، تقدير عبارت : عن محض امرى است .
سپس توجّه داده است كه از لوازم وجدانى اوست آنچه را كه مورد توجّه و اهميّت است به فرزندش توجه دهد و اهميتش را گوشزد كند ، بدان جهت اين وصيت را نوشته است كه پشتوانه و سندى باشد تا در هر حال ، چه او بماند و يا بميرد سرمشق عمل او باشد . زيرا اين وصيت مشتمل است بر سخنان دلاويز ، آداب زندگى ، اخلاق شايسته و رهنمودهاى خط مشى در راه خدا ، آنچه را كه خود به پيروى و تقليد از پيامبر ( ص ) در طول عمر براى خويشتن پسنديده است عنايت و علاقه به فرزند ايجاب مىكند كه او را نيز به انجام اين كارها رهنمون شود . و توفيق عمل مربوط به خداست .
فَإِنِّي أُوصِيكَ بِتَقْوَى اَللَّهِ أَيْ بُنَيَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ وَ اَلاِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ وَ أَيُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ أَحْيِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ وَ قَوِّهِ بِالْيَقِينِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِكْمَةِ وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ اَلْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ اَلدُّنْيَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ اَلدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اَللَّيَالِي وَ اَلْأَيَّامِ وَ اِعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ اَلْمَاضِينَ وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ اَلْأَوَّلِينَ وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا اِنْتَقَلُوا وَ أَيْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ اِنْتَقَلُوا عَنِ اَلْأَحِبَّةِ وَ حَلُّوا دِيَارَ اَلْغُرْبَةِ وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِيلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ فَأَصْلِحْ مَثْوَاكَ وَ لاَ تَبِعْ آخِرَتَكَ بِدُنْيَاكَ وَ دَعِ اَلْقَوْلَ فِيمَا لاَ تَعْرِفُ وَ اَلْخِطَابَ فِيمَا لَمْ تُكَلَّفْ وَ أَمْسِكْ عَنْ طَرِيقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلاَلَتَهُ فَإِنَّ اَلْكَفَّ عِنْدَ حَيْرَةِ اَلضَّلاَلِ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ اَلْأَهْوَالِ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَكُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْكِرِ اَلْمُنْكَرَ بِيَدِكَ وَ لِسَانِكَ وَ بَايِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِكَ وَ جَاهِدْ فِي اَللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لاَ تَأْخُذْكَ فِي اَللَّهِ لَوْمَةُ لاَئِمٍ وَ
خُضِ اَلْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَيْثُ كَانَ وَ تَفَقَّهْ فِي اَلدِّينِ وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ اَلصَّبْرَ عَلَى اَلْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ اَلْخُلُقُ اَلتَّصَبُرُ فِي اَلْحَقِّ وَ أَلْجِئْ نَفْسَكَ فِي أُمُورِكَ كُلِّهَا إِلَى إِلَهِكَ فَإِنَّكَ تُلْجِئُهَا إِلَى كَهْفٍ حَرِيزٍ وَ مَانِعٍ عَزِيزٍ وَ أَخْلِصْ فِي اَلْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ فَإِنَّ بِيَدِهِ اَلْعَطَاءَ وَ اَلْحِرْمَانَ وَ أَكْثِرِ اَلاِسْتِخَارَةَ وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي وَ لاَ تَذْهَبَنَّ عَنْكَ صَفْحاً فَإِنَّ خَيْرَ اَلْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اِعْلَمْ أَنَّهُ لاَ خَيْرَ فِي عِلْمٍ لاَ يَنْفَعُ وَ لاَ يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لاَ يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ الغمرات : ميخها .
المثنوى : جاى ماندن و اقامت . « پس اى پسرك من تو را به پرهيزگارى و ترس از خدا و پيوسته امر و فرمان او را بردن ، و آباد ساختن خانه دل خود با ياد خدا ، و چنگ زدن به ريسمان او ، سفارش مىكنم ، و كدام وسيله اطمينان بخشتر و استوارتر از رشته بين تو و خداست ، اگر تو آن را دستاويز قرار دهى ؟ دلت را به موعظه زندهدار و با پارسايى بميران و بوسيله يقين نيرومند ساز و به نور حكمت روشن كن و با ياد مرگ ذليل و خاشع گردان و به اعتراف بر نابودى و فنا وادار ساز ، و به بديهاى دنيا بينايش گردان ، و از حمله روزگار و گردش ناهنجار شبانروز بترسان ، و با شرح احوال گذشتگان آشنا كن ، و آنچه را كه بر سر آنها آمده است يادآور باش و در ديار و آثار ايشان گردش كن ، پس ببين آنان چه كردهاند ، و از چه چيزها دست شستهاند ، و كجا فرود آمده و منزل گرفتهاند ، در نتيجه خواهى ديد كه ايشان از دوستان جدا و در سراى غربت جايگزين شدهاند و گويا طولى نخواهد كشيد كه تو نيز يكى از آنان خواهى شد ، بنابر اين ، جايگاه خود را با اعمال شايسته بياراى و سراى آخرت خود را به دنيايت مفروش ، و درباره آنچه آگاهى ندارى سخن مگو ، و در چيزى كه به تو مربوط نيست گفتگو نكن ، و از راهى كه مىترسى گمراه شوى مرو ، زيرا خوددارى به هنگام سرگردانى از گمراهى ،
بهتر از انجام كارهاى ترسناك است . و امر به معروف كن تا در جرگه آن باشى ، و با دست و زبان نهى از منكر نما ، و با تلاش و كوشش از بدكاران فاصله بگير ، و آن طور كه شايسته است در راه خدا جهاد كن ، و در راه خدا از سرزنش ملامتگران باكى نداشته باش ، و براى حق هر جا كه باشد سختيها را تحمل كن ، در احكام دين بصير و آگاه باش ، و خود را بردبارانه بر ناملايمات عادت ده ، نيكو صفتى است شكيبايى در راه حق ، و در همه كارها خود را به خدا واگذار ، زيرا در آن صورت به پناهگاهى پناه بردهاى كه نگهبان تو نگهدارى تواناست و در درخواست خود ، تنها از پروردگار مسألت نما ، زيرا بخشش و يا محروم ساختن به دست اوست ، و از خداوند بسيار طلب خير و نيكى كن ، وصيّت مرا خوب درك كن ، و از آن روى مگردان ، زيرا نيكوترين سخن گفتارى است كه سود دهد ، و بدان كه دانش بىفايده را خيرى نيست ، و از علمى كه شايسته آموختن نيست فايده و منفعتى عايد نمىشود . » اين همان هنگامى است كه شروع كرده است تا آنچه را مىخواهد وصيّت كند . اين بخش از وصيّت مشتمل بر چند مطلب است :
اوّل : تقواى الهى ، كه قبلا حقيقت تقوى را دانستى و ممكن است در اينجا مقصود از تقوى ، ترس از خدا باشد .
دوم : سر به فرمان او نهادن كه خود لازمه تقوا داشتن است .
سوم : خانه دل را با ياد خدا آباد ساختن . لفظ العمارة استعاره براى كامل ساختن قلب با ياد خدا و ذكر فراوان اوست ، زيرا كه ذكر خدا روح عبادات و كمال نفس است ، همان طور كه آبادى منزل ، كمال آن است و كمال نفس در ضمن ذكر مداوم است ، به دليل آيه مباركه : وَ اذكُرُو اللَّهَ كَثيراً لَعَلَّكُم تُفلِحُونَ [ 2 ] . [ 2 ] سوره جمعه ( 62 ) آيه ( 10 ) . يعنى : خدا را فراوان ياد كنيد تا شايد رستگار شويد .
چهارم : چنگ زدن به ريسمان او . لفظ الحبل را استعاره آورده است براى آنچه از امور دين كه به آن دست مىيابد . و چنگ زدن به آن مانند ريسمانى
وسيله نجات او مىگردد . مقصود از چنگ زدن ، نگهدارى خود از عذاب خدا به وسيله تمسّك به اوست . سپس از وسيلهاى كه مطمئنتر از آن باشد ، به طريق استفهام انكارى ، جويا شده است و اطمينان بخشى آن را در حدّى شگفتآور دانسته است . و اين مطلب در معناى ملازمت امر خدا مندرج است به دليل آيه مباركه وَ اعتَصِمُوا بِحَبلِ اللَّه جميعا [ 3 ] . [ 3 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 103 ) يعنى : و همگان به ريسمان خدا چنگ بزنيد
پنجم : دستور داده است كه قلب خود را با موعظه زنده بدارد ، صفت احياء را براى قلب عاريه آورده است به اعتبار كامل ساختن وى خود را به وسيله علم و عبرتى كه از موعظه به دست مىآيد چنان كه انسان به وسيله حيات به كمال مىرسد .
ششم : اين سخن حضرت : فأمته بالزّهادة و آنچه را كه او مىميراند همان نفس امّاره است كه ميراندن نفس عبارت از درهم شكستن و بازداشتن آن از خواهشهايى است كه مخالف با عقل مىباشد ، و آن از طريق ترك دنيا و نيز مطيع ساختن نفس از اين طريق به دست مىآيد . و احتمال دارد كه نفس عاقله مورد نظر باشد ، و ميراندن نفس ، همان بريدن از هواى نفس است .
هفتم : أن يقوّيه باليقين : يعنى دل را از ناتوانى جهل بيرون كند تا بتواند به سوى افق عليّين و جايگاه نيكان حركت كند ، و چون مرحله يقين مرتبه قوى و نيرومند علم مىباشد ، مناسب بوده است كه آن را وسيله تقويت قلب قرار دهد .
هشتم : به وسيله حكمت دل را نورانى سازد . امام ( ع ) در اين عبارت كلمه ( تنوير را استعاره از حكمت آورده است . ) [ يعنى به گونه تشبيه استعارى حكمت را به نور تشبيه كرده است ، زيرا حكمت در تاريكيهاى جهل همچون كسى كه مشعلى در دست دارد ، وسيله هدايت دل به راه خداست . قبلا با معناى حكمت. و انواع آن آشنا شديم .
نهم : با ياد مرگ دل را شكسته و خاشع گرداند ، به اين ترتيب كه زياد به ياد مرگ بودن ، باعث ترس مىشود و دل را از چموشى در ميدان خواستها باز مىدارد ، و آن را از اوج خودخواهى و لغزش خودپسندى و جانبدارى از خشم ، به خوارى و ذلّت مىكشاند .
دهم : او را وادار به اعتراف بر نابودى و مرگ سازد ، يعنى قلب را وادار به قبول حتميّت مرگ ، ياد مرگ را ادامه دهد تا يقين به مردن در دل جايگزين شود .
يازدهم : چشم دل را به گرفتاريهاى دنيا بصير و بينا گرداند : يعنى دل را وادار كند تا با چشم بصيرت و عبرت به مصيبتها و آفتهاى دنيا بنگرد .
دوازدهم : آن را از جمله روزگار و دگرگونى ساده شبانه روز بترساند ، كلمه صولت عاريه آورده شده به لحاظ شباهت روزگار به درنده ، در صيد جانداران ،
و نيز در آزار رساندن به ديگران .
سيزدهم : شرح حال گذشتگان را بر قلب خود عرضه بدارد و آنچه بر سر آنها آمده است متذكّر شود تا ببيند آنان چه كردهاند و از چه آثار بزرگ و قدرت گستردهاى دست شستهاند ، تا بدان وسيله عبرتى و حالت مقايسهاى از خودش با آنها حاصل گردد و در نتيجه نزديكى پيوستن خود به ايشان و يكى از آنها شدن را يقين كند ، جهت شباهت حال خود را با فردى از آنان درك كند . و اين آيه مباركه نيز بدان اشاره دارد :
اَوَ لَم يَسيرُوا فِى الاَرضِ فَيَنظُرُوا [ سوره غافر ( 40 ) آيه ( 21 ) يعنى : آيا روى زمين گردش نمىكنند تا ببينند) . تا آخر آيه چهاردهم : محلّ اقامت خود را بيارايد ، يعنى سراى آخرت را با انجام كارهاى شايسته بيارايد و آخرت و آنچه را كه از خيرات جاويدان در آن وعده دادهاند ، به لذّتهاى خيالى ناپايدار نفروشد . لفظ فروش استعاره است .
پانزدهم : درباره آنچه آگاهى ندارد سخن نگويد . زيرا لازمه سخن گفتن بدون آگاهى ، صفات ناپسند دروغ و جهالت است ، و باعث نكوهش انسان مىشود . اين گفتار نظير سخن پيامبر ( ص ) است به بعضى از اصحابش كه فرمود : « چگونه خواهى بود ، آنگاه كه در ميان جمعى از مردم فرومايه بمانى كه وفا و امانت از بين آنها رفته باشد و اين چنين بگردند انگشتانشرا داخل هم كرد راوى مىگويد : عرض كردم : يا رسول اللّه شما وظيفه مرا تعيين كنيد . فرمود : آنچه را خوب مىدانى انجام بده و آنچه را آگاه نيستى نپذير ، و مبادا از حدّ خود تجاوز كنى . و همچنين ، اين عبارت كه فرمود : و سخنى را كه موظّف به گفتن آن نيستى ، نظير اين گفته پيامبر ( ص ) است : از محسّنات اسلام هر شخص ، خوددارى او از سخنى است كه به او مربوط نيست .
شانزدهم : از حركت در راهى كه ترس از گمراهى دارد ، خوددارى كند ،
مقصود توقّف در برابر كارهاى شبهه ناك و شتاب نداشتن در حركت از طريقى است كه انجاميدن آن به حق مورد ترديد است ، زيرا ايستادن و دقّت كردن او براى جستجوى حقيقت تا اينكه راه برايش روشن شود بهتر است از بيراهه رفتن و ارتكاب عملى كه خطر گمراهى در آن باشد .
هفدهم : با رفتار و گفتار خود امر به معروف و نهى از منكر كند ، و از زشتكار تا حدّ امكان فاصله گيرد ، و اين كار از جمله واجبات كفايى است ، و گردش نظام جهان بر محور امر به معروف و نهى از منكر است . از اين رو قرآن كريم و سنّت پيامبر ( ص ) پر از دستور به امر و نهى است ، و با اين عبارت مقام او را تا آنجا بالا برده است كه مىفرمايد : تا در زمره امر و نهى كنندگان باشى زيرا آنان از اولياى شايسته خدايند كه دل هواى در زمره ايشان بودن را دارد .
هيجدهم : در راه خدا ، با دشمنان دين خدا آن طور كه شايسته است ، اقدام به جهاد كند . اضافه كلمه حقّ به جهاده از باب اضافه صفت به موصوف از لحاظ اهميّت بيشتر صفت است .
نوزدهم : مبادا خود را در راه خدا مستحقّ ملامت گرداند . كنايه از منع او از كوتاهى در اطاعت خداست . زيرا از لوازم كوتاهى در طاعت ، استحقاق ملامت ملامتگران است .
بيستم : به خاطر رسيدن به حق در هر كجا كه باشد ، سختيها را تحمّل كند ، كلمه « خوض » استعاره از مواجهه با سختيها و ورود در آن به خاطر رسيدن به حق است .
بيست و يكم : بصيرت و بينش در دين داشته باشد و احكام شرعى و مقدّمات آنها را بياموزد .
بيست و دوم : خود را در مقابل ناملايمات به صبر و استقامت عادت دهد . و قبلا معلوم شد كه تحمّل ناملايمات فضيلتى است كه در سايه شجاعت به دست مىآيد و از جمله صفات پسنديده است .
بيست و سوم : خود را در تمام كارها به خدا واگذارد ، اين دستورى است كه در هر كارى چه كار دلخواه و يا كار خطرناك توكّل و توجّه به خدا كند ،
حقيقت توكّل و آنچه لازمه آن بود قبلا توضيح داده شد ، حضرت تا آنجا ارزش توكّل را بالا برده كه فرموده است : زيرا تو خود را در پناهگاهى امن و سدّى ارزشمند قرار مىدهى ، و كلمه كهف را استعاره از خداى تعالى آورده است به اين لحاظ كه هر كس بر او توكّل كند ، خدا او را كفايت مىكند و از آنچه مىترسد او را ايمن مىدارد ، همچون غارى كه پناهنده خود را حفظ مىكند .
بيست و چهارم : در دعا و درخواست خود تنها پروردگارش را منظور كند .
زيرا خلوص از جمله شرايط اجابت است . مرتبه اخلاص را با اين گفتار بالا برده است : زيرا دادن و ندادن ، بخشش و حرمان در دست اوست ، تا توجّه به خدا را شدّت بخشد و از غير خدا باز دارد . حرف ف در هر سه مورد : فنعم فانّك و فانّ بيده ، جواب سه فعل امر مىباشد .
بيست و پنجم : از خداوند بسيار درخواست خير كند . يعنى از خداوند بخواهد تا در آنچه انجام مىدهد و نمىدهد ، خير پيش آورد .
بيست و ششم : وصيّت او را درك كند و از آن غفلت نكند . عبارت الذّهاب صفحا ، كنايه از روى گرداندن و عمل نكردن به آن است . كلمه صفحا را بنابر اين كه حال است ، منصوب آورده است : يعنى نبايد به اين وصيّت بىاعتنا باشى امام ( ع ) براى قانع كردن فرزندش و پايبندى او به اين وصيّت اين جمله را افزود : همانا بهترين سخن آن است كه مفيد باشد منظور اين است كه وصيّت من مفيد است و هر چه مفيد و سودمند باشد بهترين سخن است ، بنابر اين وصيّت من بهترين سخن است . سپس آن حضرت با اين سخنان خود : و اعلم . . . تعلمه به وى هشدار داده است كه پارهاى از علوم بىفايده هستند ، پس نبايد ميل به دانستن آنها كند ، زيرا او را از سير و سلوك در راه خدا و علمى كه مىتواند او را به خدا برساند ، باز مىدارد . البتّه مقصود از اين علوم همانهايى هستند كه شرع مقدّس از آموختن آنها نهى فرموده است مانند جادو و پيشگويى و ستاره شناسى [ 5 ] و افسونگرى و امثال اينها كه به هدفهاى عالى حقيقت نمىانجامد . گويا چنين فرموده است : بدان كه هر علمى كه شايستگى آن را ندارد تا بياموزى : يعنى در شرع مقدّس نه به صورت وجوب و نه استحباب آموختن آن به ثبوت نرسيده است ، پس آن علم در طريق آخرت بىفايده است ، در نتيجه خيرى در آن نيست ،
[ 5 ] پر واضح است آن بخش از نجوم كه در اصطلاح « نجوم رياضى » مىگويند نه تنها نهى نشده بلكه مفيد است امّا آن بخشى كه مربوط به سرنوشت انسانها و آينده اشخاص و غيبگوئيها است يعنى « نجوم احكامى » در شرع مقدّس اسلام نهى شده است زيرا علم به غيب ويژه ذات اقدس او و كمّلين از اولياى اوست . م .
زيرا خير واقعى آن منفعتى است كه در نزد خدا جاويدان است ، و آنچه منفعت جاودانه ندارد ، خير نيست ، و بدان جهت پيامبر ( ص ) از چنان علمى به خدا پناه برده و گفته است : بار خدايا پناه مىبرم به تو از علمى كه منفعت ندارد . پس اين نتيجه به دست مىآيد ، هر علمى كه شايستگى آموختن را ندارد ، بىخير و بدون فايده است . توفيق از آن خداست .
أَيْ بُنَيَّ إِنِّي لَمَّا رَأَيْتُنِي قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَيْتُنِي أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِيَّتِي إِلَيْكَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالاً مِنْهَا قَبْلَ أَنْ يَعْجَلَ بِي أَجَلِي دُونَ أَنْ أُفْضِيَ إِلَيْكَ بِمَا فِي نَفْسِي وَ أَنْ أُنْقَصَ فِي رَأْيِي كَمَا نُقِصْتُ فِي جِسْمِي أَوْ يَسْبِقَنِي إِلَيْكَ بَعْضُ غَلَبَاتِ اَلْهَوَى أَوْ فِتَنِ اَلدُّنْيَا فَتَكُونَ كَالصَّعْبِ اَلنَّفُورِ وَ إِنَّمَا قَلْبُ اَلْحَدَثِ كَالْأَرْضِ اَلْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ يَقْسُوَ قَلْبُكَ وَ يَشْتَغِلَ لُبُّكَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْيِكَ مِنَ اَلْأَمْرِ مَا قَدْ كَفَاكَ أَهْلُ اَلتَّجَارِبِ بُغْيَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَكُونَ قَدْ كُفِيتَ مَئُونَةَ اَلطَّلَبِ وَ عُوفِيتَ مِنْ عِلاَجِ اَلتَّجْرِبَةِ فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدْ كُنَّا نَأْتِيهِ وَ اِسْتَبَانَ لَكَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَيْنَا مِنْهُ أَيْ بُنَيَّ إِنِّي وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِي فَقَدْ نَظَرْتُ فِي أَعْمَالِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِي أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِي آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ بَلْ كَأَنِّي بِمَا اِنْتَهَى إِلَيَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِكَ مِنْ كَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَكَ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ نَخِيلَهُ وَ تَوَخَّيْتُ لَكَ جَمِيلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْكَ مَجْهُولَهُ وَ رَأَيْتُ حَيْثُ عَنَانِي مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِي اَلْوَالِدَ اَلشَّفِيقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَيْهِ مِنْ أَدَبِكَ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ اَلْعُمُرِ وَ مُقْتَبَلُ اَلدَّهْرِ ذُو نِيَّةٍ سَلِيمَةٍ وَ نَفْسٍ صَافِيَةٍ وَ أَنْ أَبْتَدِئَكَ بِتَعْلِيمِ كِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِيلِهِ وَ شَرَائِعِ اَلْإِسْلاَمِ وَ أَحْكَامِهِ وَ حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ لاَ أُجَاوِزُ ذَلِكَ بِكَ إِلَى غَيْرِهِ ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ يَلْتَبِسَ عَلَيْكَ مَا اِخْتَلَفَ اَلنَّاسُ فِيهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ اَلَّذِي اِلْتَبَسَ عَلَيْهِمْ فَكَانَ إِحْكَامُ ذَلِكَ عَلَى مَا كَرِهْتُ مِنْ تَنْبِيهِكَ لَهُ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ إِسْلاَمِكَ إِلَى أَمْرٍ لاَ آمَنُ عَلَيْكَ فِيهِ اَلْهَلَكَةَ وَ رَجَوْتُ أَنْ يُوَفِّقَكَ اَللَّهُ فِيهِ لِرُشْدِكَ وَ أَنْ يَهْدِيَكَ لِقَصْدِكَ فَعَهِدْتُ إِلَيْكَ وَصِيَّتِي هَذِهِ وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَيَّ مِنْ وَصِيَّتِي تَقْوَى اَللَّهِ وَ اَلاِقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ اَللَّهُ عَلَيْكَ وَ اَلْأَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَيْهِ اَلْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِكَ وَ اَلصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ فَإِنَّهُمْ لَمْ يَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ كَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَكَّرُوا كَمَا أَنْتَ مُفَكِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِكَ إِلَى اَلْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ اَلْإِمْسَاكِ عَمَّا لَمْ يُكَلَّفُوا فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُكَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِكَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ كَمَا عَلِمُوا فَلْيَكُنْ طَلَبُكَ ذَلِكَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ لاَ بِتَوَرُّطِ اَلشُّبُهَاتِ وَ عُلَقِ اَلْخُصُومَاتِ وَ اِبْدَأْ قَبْلَ نَظَرِكَ فِي ذَلِكَ بِالاِسْتِعَانَةِ بِإِلَهِكَ وَ اَلرَّغْبَةِ إِلَيْهِ فِي تَوْفِيقِكَ وَ تَرْكِ كُلِّ شَائِبَةٍ أَوْلَجَتْكَ فِي شُبْهَةٍ أَوْ أَسْلَمَتْكَ إِلَى ضَلاَلَةٍ فَإِنْ أَيْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُكَ فَخَشَعَ وَ تَمَّ رَأْيُكَ فَاجْتَمَعَ وَ كَانَ هَمُّكَ فِي ذَلِكَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِيمَا فَسَّرْتُ لَكَ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ يَجْتَمِعْ لَكَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِكَ وَ فَرَاغِ نَظَرِكَ وَ فِكْرِكَ فَاعْلَمْ أَنَّكَ إِنَّمَا تَخْبِطُ اَلْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ اَلظَّلْمَاءَ وَ لَيْسَ طَالِبُ اَلدِّينِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَطَ وَ اَلْإِمْسَاكُ عَنْ ذَلِكَ أَمْثَلُ فَتَفَهَّمْ يَا بُنَيَّ وَصِيَّتِي وَ اِعْلَمْ أَنَّ مَالِكَ اَلْمَوْتِ هُوَ مَالِكُ اَلْحَيَاةِ وَ أَنَّ اَلْخَالِقَ هُوَ اَلْمُمِيتُ وَ أَنَّ اَلْمُفْنِيَ هُوَ اَلْمُعِيدُ وَ أَنَّ اَلْمُبْتَلِيَ هُوَ اَلْمُعَافِي وَ أَنَّ اَلدُّنْيَا لَمْ تَكُنْ لِتَسْتَقِرَّ إِلاَّ عَلَى مَا جَعَلَهَا اَللَّهُ عَلَيْهِ مِنَ اَلنَّعْمَاءِ وَ اَلاِبْتِلاَءِ وَ اَلْجَزَاءِ فِي اَلْمَعَادِ أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لاَ تَعْلَمُ فَإِنْ أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْءٌ مِنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِكَ فَإِنَّكَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلاً ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَكْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ اَلْأَمْرِ وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ رَأْيُكَ وَ يَضِلُّ فِيهِ بَصَرُكَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِكَ فَاعْتَصِمْ بِالَّذِي خَلَقَكَ وَ رَزَقَكَ وَ سَوَّاكَ وَ لْيَكُنْ لَهُ تَعَبُّدُكَ وَ إِلَيْهِ رَغْبَتُكَ وَ مِنْهُ شَفَقَتُكَ وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ يُنْبِئْ عَنِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ كَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ اَلرَّسُولُ ص فَارْضَ بِهِ رَائِداً وَ إِلَى اَلنَّجَاةِ قَائِداً فَإِنِّي لَمْ آلُكَ نَصِيحَةً وَ إِنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ فِي اَلنَّظَرِ لِنَفْسِكَ وَ إِنِ اِجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِي لَكَ
وهن : ناتوانى ، سستى . مبادرة : سرعت و پيشى گرفتن بر ديگرى . افضى : پيوست . بغيه : مطلوب ، مورد رغبت .
توخّى : قصد ، آهنگ . اجمعت : تصميم گرفتم . اسلمته الى كذا : آزاد گذاشتم ، از بين آنها مانع را برداشتم .
امثل : به خير نزديكتر است . « اى پسرك من ، چون من خود را سالخورده يافتم ، و ديدم سستى و ناتوانىام رو به فزونى است از اين رو به نوشتن اين وصيتها براى تو شتاب كردم ، و فضايلى را از آن جمله ايراد نمودم تا مبادا پيش از آن كه آنچه را در دل دارم به تو بازگو كنم مرگ گريبان مرا بگيرد ، و يا همان طور كه در تنم كاستى مىبينم در انديشهام نقصى پديد آيد و يا بعضى از خواهشهاى نفس تو و يا فتنههاى دنيا نسبت به تو بر من سبقت گيرد ، پس همچون شتر سركش شوى ، زيرا دل شخص جوان همانند زمين خالى است ، هر تخمى كه در آن بيفشانند مىروياند . پس به آگاهانيدن تو اقدام كردم ، پيش از اين كه دلت سخت و عقلت سرگرم كارى شود تا با نهايت انديشه خود ، با امور برخورد كنى ، در چيزهايى كه آزمايش ديگران تو را از آزمودن بىنياز ساخته است تا از رنج آزمايش بركنار و از كار آزمون معاف باشى ، پس از ادب به آنچه ما رسيديم به تو رسيد ، بسا نكته كه براى ما تاريك بود امّا بر تو روشن شد .
اى پسرك من ، هر چند من به اندازه پيشينيان عمرى دراز نكردم ، ولى در كارهاى ايشان نگريستم و در شرح حال و اخبارشان انديشيدم و در آثار باقيمانده از ايشان سير كردم بطورى كه همچون فردى از ايشان شدم ، بلكه به سبب آنچه از كارهاى ايشان دست يافتم چنان شدم كه گويى با اوّلين تا آخرينشان زندگى كردهام ، پس پاكى اعمال آنان را از تيرگى با اوّلين تا آخرينشان زندگى كرده ام ، پس پاكى اعمال آنان را از ترگى و سود آن را از زيانش شناختم و از هر كارى پاكيزه آن را براى تو انتخاب كردم ، و شايسته آن را برايت برگزيدم ، و آنچه ناشناخته بود تو را از آن برحذر مىدارم ، چنان يافتم ، كه انگيزه من در مورد تو همان انگيزه پدرى مهربان درباره فرزند خود است ، و آنچه در ادب و تربيت تو لازم بود ، جمع آورى كردم تا تو را ادب نمايم در حالى كه تو رو به زندگى آوردهاى و تازه با روزگار روبرو شدهاى ، داراى نيّتى پاك و روانى پاكيزه هستى ، به تعليم كتاب خدا و تأويل آن و راه و روشهاى اسلام و احكام حلال و حرام آن برايت آغاز مىكنم ، و از آموزش قرآن براى تو به چيز ديگرى عدول نمىكنم ، سپس ترسيدم آن چيزهايى كه مردم از روى هوا و هوس و افكار خود در آنها اختلاف دارند همان طور كه براى آنها اشتباه پيش آمده بر تو اشتباه بشود ، استوار نمودن آنها با اين كه ميل نداشتم بر تو يادآورى كنم برايم نيكوتر است از واگذاشتن در كارى كه از هلاكت و تباهى تو در آن كار ، ايمن و آسوده خاطر نيستم ، و اميدوارم خداوند تو را موفّق به رستگارى فرمايد و به آرمانت رهنمون سازد ، از اين رو تو را بدين وصيّت سفارش مىكنم .
و بدان اى پسرك من ، بهترين چيزى را كه تو از وصيّت من فرا مىگيرى ، پرهيزگارى و ترس از خداست ، و بسنده كردن بر آنچه خداوند به تو واجب گردانيده است ، و رفتن بر آن راهى كه پيشينيان از پدران و خويشاوندان صالح تو بر آن راه رفتهاند . زيرا ايشان تأمّل در وضع خود را ترك نكردند ، همان طور كه تو در انديشه خود هستى ، و چنان كه تو مىانديشى آنان نيز در انديشه بودند ، پس همين انديشه آنها را به فرا گرفتن شناختههاى خود و خوددارى از آنچه به ايشان مربوط نبوده است وادار كرد ، حال اگر نفس تو وضعى را كه خويشاوندانت بر آن وضع گذشتند پذيرا نيست ، بىآنكه آگاه باشى چنان كه آنان آگاهى داشتند ، بايد در جستجوى آگاهى و تحصيل دانش و بينش باشى نه آنكه در مسائل شبههناك بيفتى و در دشمنيها و خصومتها گرفتار شوى ، و قبل از توجّه و تفكّر در آن ابتدا از خداى خود كمك بخواه و براى نيكفرجامى خويش به او روى آور و هر بدى را كه تو را در شك و شبهه اندازد و يا به ضلالت و گمراهى بكشاند ، ترك كن . پس هر گاه باور كردى كه قلبت پاك و وارسته و خاشع و انديشهات كامل شده و خاطر جمع شدهاى و همه كوششت يكسو شده است ، دقت كن و بينديش در آنچه برايت بيان كردم و توضيح دادم و اگر تو آنچه دوست مىدارى از آسايش خاطر و فكر راحت برايت فراهم نيامد بدان ، تو همچون شترى كه فقط پيش روى خود را ببيند در اشتباه هستى و در تاريكيها خواهى افتاد ، و آن كسى كه در اشتباه باشد ، قدم در راهى ناآگاه بگذارد و يا حق و باطل را در هم بياميزد ، طالب دين به حساب نمىآيد بلكه درنگ و توقّف در اين حال به حقيقت نزديكتر است .
پس اى پسرك من وصيّتم را فراموش مكن و بدان كه مرگ و زندگى در اختيار اوست ، او آفريننده ، ميراننده و فانى كننده و بازگرداننده است ، و براستى كه گرفتارى و عافيت در دست اوست ، و دنيا پايدار نيست مگر بر پايهاى كه خداوند بر آن پايه از بخششها ، آزمايشها و پاداش اخروى ، استوار نموده است و بر روى آنچه او خود خواسته و ما نمىدانيم پس اگر امرى از امور بر تو مشكل شد ، بر نادانى خود حمل كن زيرا تو در آغاز آفرينش خود نادان بودى ، پس دانا شدى ، و چه بسيار چيزها كه تو از آنها آگاه نيستى و انديشهات درباره آن سرگردان و بصيرت تو نسبت به آن ناچيز است ، و بعدها راجع به آن بينا گردى ، پس چنگ بزن به آفريدگار و روزيبخش و خالق اندام نيكويت . و بايد پرستش و بندگىات براى او و توجهت به او و ترست تنها از او باشد .
و اى پسرك من بدان كه كسى از جانب خدا آن طورى كه پيامبر ( ص ) پيام آورده است ، پيام نياورده است ، پس تو او را پيشرو خود بدان ، و او را رهبر نجات خود شمار ، من از پند و اندرز به تو كوتاهى نكردم ، و تو در فكر و انديشه براى خود هر چند سعى و كوشش كنى به حدّ فكر و انديشه من براى تو ، نمىرسى » .
در اين بخش چند مقصد است :
مقصد اوّل : آن بزرگوار به برخى از انگيزههايى كه او را بر اين وصيّت واداشته ، اشاره فرموده است : رسيدن آن حضرت به سنّ بالا و احساس افزايش سستى و ضعف ، زيرا كه عمر شريفش از شصت تجاوز كرده بود ، و لازمه اين حدّ از عمر ، ترس از وقوع يكى از خصوصيّات مورد ذكر است ، بنابر اين اقدام به وصيّت فرمود و به سفارش لازم بر او شتافت . كلمه خصالا مفعول به است .
حضرت ، سه مورد از آن خصلتها را بر شمرده است :
اوّل : مبادا مرگ پيش از آنكه وى آنچه در دل دارد از پند و حكمت بازگو كند ، گريبان او را بگيرد .
دوم : مبادا در انديشهاش كاستى پديد آيد ، زيرا موقع بالا رفتن عمر قواى نفسانى به علّت ضعف ارواحى كه حامل اين قواست كاهش مىيابد ، در نتيجه از فعاليّت عقل و كسب نظرات صحيح كاسته مىشود .
سوم : [ ترس آن حضرت از اين بود كه مبادا ] خواهشهاى نفسانى بر سفارشهاى او سبقت گيرند ، زيرا فرزند اگر در عنفوان جوانى تربيت نگردد و قواى نفسانىاش در جهت پيروى از عقل و همگامى با او ساخته نشود اين آمادگى را خواهد داشت كه قواى حيوانىاش او را به طرف خواستهاى خود متمايل سازد ، و به سمت به كار بردن قواى نفسش در راه هوا و هوس كشيده شود ،
در نتيجه فريب مىخورد ، از راه حقيقت و آنچه شايسته اوست بازماند . در اين صورت همچون شتر سركشى ، رام نشدنى مىگردد . وجه تشبيه اين است كه واداشتن و جذب او به سمت حق و حقيقت دشوار مىگردد،چنانكه راهبرى شتر سركش و رام ساختن آن در جهت استفاده و بهرهبردارى دشوار است .
سپس فرزند را بر ضرورت گرايش به ادب و افشاندن بذر ادب در دل وى به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن عبارت و انما قلب الحدث تا جمله ، قبلته ، مىباشد .
و به وجه شبه با اين گفته خود اشاره كرده است : و آنچه در دل زمين بيفشانند ، مىپذيرد . توضيح مطلب از اين قرار است كه چون قلب نوجوان خالى از هر نوع نقش عقيدتى و غير عقيدتى است و با اين تربيت آماده پذيرش هر نوع نقشى از نيك و بد است كه در آن ترسيم كنند ، آن را تشبيه فرموده به زمينى خالى از گياه و زراعت كه پذيراى هر نوع بذرى است كه در آن بيفشانند . به اين ترتيب كبراى قياس چنين مىشود :
هر دلى كه آنطور باشد ، بايد قبل از هر چيز بذر ادب بر آن افشاند و نهال حكمت را در آن غرس كرد . از اين رو پيش از اين كه دل وى براى پيروى حق قساوت بگيرد و به امور باطل سرگرم شود ، بايد اقدام به ادب او كرد .
سپس به انگيزه ديگرى از انگيزههاى نهايى براى اقدام كردنش به ادب اشاره فرموده است ، و آن اين است كه با دقّت نظر و نهايت انديشه خود از آنچه اهل تجربه آزمودهاند استقبال كند تا براى وصول به هدفهاى علمى از رنج آزمايش و تجربه كارى معاف شود و از دانش تجربى ، به آنچه كه اهل تجربه بدان رسيدهاند ، برسد و بسا كه چيزى براى آنها تاريك بوده است امّا براى او روشن گردد . و فرق گذاشته است بين كسى كه از زلال دانش برخوردار مىشود و دانشش به گونهاى روشن و آشكار در دسترس قرار مىگيرد كه تنها زحمت كسب دانش در اين مورد برايش كافى است ، و بين كسى كه تلاش و كوشش نموده و در راه تحصيل علم متحمّل زحمت گشته و با امواج سهمگين ترديدها و تاريكى شبهات روبرو شده است . تمام اينها مطالبى است كه در پذيرش وصيّت و عمل به محتواى آن يعنى حكمت و ادب ، مؤثر است ، زيرا ارباب تجربه اگر با همه سختيهايى كه در راه دانش وجود داشته ، در تحصيل آن تلاش و كوشش كردهاند ، پس براى او شايستهتر است كه بكوشد و بدون زحمت آن را به دست آورد .
مقصد دوم : به برترى خويشتن و كمالات علمى خود پرداخته است .
وانگهى به اين مطلب كه او [ يعنى : فرزندش ] مورد نهايت توجّه و محبّت اوست و نيز به علوم و معارفى كه شايسته تعليم به فرزندش مىباشد ، اشاره فرموده و بدان اكتفا مىكند و به چيز ديگرى نمىپردازد ، و در نهايت هدف او از تمام اينها آماده ساختن وى براى پذيرش سخن خويش است . همان طور كه هدف يك سخنگو از ذكر فضيلت خود و ساير چيزهايى كه براى پذيرش مقصود خود لازم مىداند ، آنست كه شنوندگان را قانع كند ، از اين رو حضرت على عليه السلام ، به فضيلت خود با عبارت اى بنىّ تا عبارت مجهولة اشاره كرده است . عبارت : و ان لم اكن ( هر چند كه من نبودم ) به منزله پاسخ اشكالى است كه گويا كسى به او گفته است : چگونه علوم و معارف از تجربهها به دست مىآيد در صورتى كه تجربه نياز به عمر طولانى دارد تا انسان دگرگونيهاى امور و پست و بلنديهاى روزگار را مشاهده كند ؟ و آن بزرگوار در پاسخ فرموده است : هر چند كه من مانند پيشينيان عمر زيادى نكرده و شاهد احوال آنها نبودهام و ليكن در كارهاى آنها مطالعه كردم و در داستانهاى منقول از ايشان انديشيدم و در آثار باقيمانده از آنها با چشم ظاهر و ديده عقل چنان سير كردم كه همچون فردى از ايشان ، بر امورشان آگاه گشتم .
عبارت : فعرفت [ پس آگاه شدم ] عطف است بر جمله : و سرت [ گشتم ] . و كلمه ذالك اشاره به سرانجام كار ايشان است . واژه صفو كنايه از خير ،
و كدر كنايه از شرّ است : يعنى كارهاى خير را از شرّ و سود را از زيان باز شناختم ، و از هر چيز ، برجسته يعنى خوب و از علوم و بينش آنچه را كه سودمند و در پيشگاه خداوند مفيد بود براى تو برگزيدم . بعضى به جاى كلمه : جليله ،
نخيلته يعنى خلاصه آن ، نقل كردهاند و از هر كارى زيباى آن را براى تو انتخاب كردم : يعنى نيكو را انتخاب كردم نه زشت و ناپسند را . و آنچه ناشناخته بود از تو دور كردم : يعنى آنجا كه امر مشتبه بود و حق از باطل ناشناخته بود .
و عبارت آن بزرگوار : و چنان يافتم كه انگيزه من . تا آخر . . . اشاره است به كمال توجّه و محبّت نسبت به او و نيز به دلايل انتخاب وى علومى را كه براى او سزاوارتر است .
اجمعت عطف است بر كلمه : يعنى ، و ان يكون در محل نصب است بنابر اين كه مفعول اوّل براى : رأيت است و كان تامّه است ، و واو در عبارت : و انت براى حال است ، و ان ابتدئك ، عطف بر : ان يكون است ، و مفعول دوم
رأيت محذوف است و در تقدير كلمه : انفع و اصلح است ، تقدير عبارت چنين است : و رأيت حيث عنانى من امرك ما يعنى الوالد الشّفيق من امر ولده من النظر فى مصالحه و الاهتمام باحواله و ما صمّمت عزمى عليه من تأديبك ، ان يكون ذلك التأديب حال اقبال عمرك حال كونك ذانيّة سليمة من الامراض النّفسانية و الاخلاق الذّميمة ، و كونك ذانفس صافية من كدر الباطل و ان ابتدئك بتعليم كتاب اللّه و تأويله و ما يشتمل عليه من شرايع الاسلام [ يعنى قوانين اسلام ] و احكامه و حلاله و حرامه ، و اقتصر بك على ذلك كما اقتصر عليه كثير من السّلف .
و عبارت : « ثمّ اشفقت عطف بر رأيت است ، يعنى چنين مصلحت ديدم كه اكتفا به آموزش قرآن كنم و به چيز ديگرى از علوم عقلى نپردازم ، وانگهى ترسيدم آن چيزهايى كه مردم از روى هوا و هوس و افكار خود در آنها اختلاف نظر دارند ، همانطور كه بر آنها امر مشتبه شده است براى تو نيز مشتبه گردد ، در نتيجه ، استوار ساختن آن : يعنى آنچه كه مردم درباره آن اختلاف نظر دارند ،
چون ميل نداشتم تو گرفتار چنان اشتباهى شوى [ 6 ] محبوبتر بود نزد من از واگذاشتن تو با امرى كه از هلاكت و تباهى دين تو در آن آسوده خاطر نيستم ، و اين همان چيزى است كه مردم درباره آن اختلاف دارند يعنى مسائل عقلى خدا شناسى كه اشتباه حق و باطل در اين موارد براى مردم فراوان است و شبهات مغالطه آميزى را در پى دارد ، كه احتمال خطر و انحراف از راه حق به راه هلاكت در آن مىرود . و استوار كردن اين امر عبارت است از بيان دليل و برهان درباره آن و نشان دادن راه نجات از شبهه باطل و نيز از اختلاط حق و باطل .
و جمله و رجوت ان يوفقّك عطف بر اشفقت است ، و ضمير مجرور به [ 6 ] احتمالا به جاى كلمه تنبهك ، در متن وصيّت در اين جا غلط چاپى « شبهك » آمده باشد م .
وسيله فى ، به جمله ما اختلف النّاس فيه بر مىگردد .
مقصد سوم : اشاره به جالبترين مطلب در نظر آن حضرت است كه بايد فرزندش از وصيّت نامه او فرا گيرد و راهنمايى وى به كيفيّت فراگرفتن آن و آنچه را كه شايسته است پيش از شروع انجام دهد ، يعنى يارى خواستن و توفيق جستن از خدا و ديگر آدابى كه لازمه كمال آمادگى براى بحث و گفتگو و آموختن است .
از جمله محبوبترين مطالب نزد آن بزرگوار ، تقوا و پروا از خدا است ، يعنى همان توشه سفرى كه وسيله رسيدن به خداست سپس اكتفا كردن بر آنچه خداوند بر او واجب و فرض كرده است ، يعنى دقّت در ظاهر دلايل وجود خدا نه فرو رفتن در ژرفاى انديشه و غرق شدن در امواج شبهات و چيزهايى كه او مكلّف بدانها نشده است زيرا ، اين كار پيش گرفتن راهى است كه پيشينيان صالح ، از خويشاوندان او همچون حمزه ، جعفر ، عبّاس ، عبيدة بن حرث و ديگر بنى هاشم بر آن راه رفتهاند .
و عبارت : فانّهم تا جمله لم يكلّفوا تشويق و واداشتن او به در پيش گرفتن راه و روش نياكان صالح و برحذر داشتن از تعمّق و دقّت بيش از اندازه است . در اينجا از قياس ضمير استفاده شده است كه صغراى آن همين جمله مذكور است و كبراى آن نيز چنين است : و هر كس كه اين طور باشد در عمل كردن بر طبق شناخت او و خوددارى از آنچه كه تكليف ندارد شايسته پيروى است . عبارت :
فان ابت تا آخر ، توضيحى است براى كيفيّتى كه سزاوار است پژوهندگان علوم عقلى بر آن منوال باشند ، و نيز اشاره است به اين نكته كه در صورت بسنده نكردن بر وظيفهاى كه خداوند تعيين كرده است ، مىبايست دقّت لازم در مورد آن اعمال گردد : يعنى بايد تلاش تو براى رسيدن بدانچه در پى تحصيل آنى از ويژگيهاى زير برخوردار باشد :
اوّل : درك هدفها و آموختن به خاطر حق و كسب علم ، نه به منظور آموزش شبهات و تسلّط بر آنها و مغالطه و مجادله به وسيله آنها ، زيرا اين قبيل هدفها ، مانع از آموختن به خاطر حقّ و پذيرش حق است .
دوم : پيش از توجّه به تحصيل ، اوّل از خداوند كمك بخواهد ، و براى قدم نهادن در راه راست و رسيدن به حق صميمانه از خداوند توفيق بطلبد .
سوم : هر چيزى را كه در دل او ايجاد شبهه مىكند همچون روشهايى كه در ميان طرفداران مذاهب باطل و انحرافى براى غلبه مذهب خودشان و به سبب پيروى از هواى نفس و افكار جاه طلبانه رايج است بايد ترك گويد . زيرا اگر در جان انسان شائبه علايق مادّى باشد نه تنها راه حق برايش آشكار نمىشود ، بلكه به مسير باطل و گمراهى كه متناسب با مطالب بيهوده است نزديكتر مىشود . و به دليل وجود آن شائبه و ترديدى كه در كار است راه باطل براى او روشنتر خواهد بود . بنابر اين شايسته است پوينده راه حق خود را از هر نوع شبههاى كه به گمراهى منتهى مىشود ، بركنار دارد . لفظ اسلام استعاره است از وانهادن امور گمراه كننده و مجذوب نشدن به آنها . سپس مىفرمايد : فاذا ايقنت . . . ( هرگاه يقين پيدا كردى . . . ) يعنى هرگاه خود را براى جستجو و دقّت در آنچه يادآورى كردم آماده ساختى و مسلّم شد كه دلت از زنگار هر نوع شائبهاى كه باعث انحراف فكر است صيقلى شده و از خشيت الهى در خود حالت خشوع گرفته است كه مبادا تو را به خاطر ترك وصيّت من مؤاخذه كند و نيز انديشه و تصميمت بر آن استوار گشته است پس طورى عزم خود را جزم كن كه هيچ گونه لغزشى كه سبب ترك آن شود نكنى و تمام همّتت تنها متوجه آن باشد در اين صورت به آنچه توضيح دادم و از مسائل عقلى كه پس از اين خواهم گفت و تو را آگاه خواهم ساخت دقّت كن و امّا اگر برايت آنچه دوست مىدارى ، يعنى آسايش خاطر و فراغت آن از شك و ترديدهايى كه مخالف با علم و طلب دانش
است فراهم نيامد ، پس بدان كه تو در ورود به درياى علم و جستن آن همچون شتر چموش كه پيش روى خود را نبيند در اشتباه و گرفتار تاريكى هستى ، و هر كسى كه چنين باشد ، او شايستگى تحصيل اصول دين را ندارد . كلمه مضاف به عشواء [ ناقة ] حذف شده و مضاف اليه جانشين مضاف شده است ، و صفت الخبط از آن استعاره آورده شده است به لحاظ اين كه او بدون فراهم آوردن همه شرايط تحصيل و خارج از مسير خود ، در پى تحصيل دانش است . بنابر اين او همچون شترى كه پيش روى خود را نبيند ، در بيراهه و از مسيرى جز راه مقصود حركت مىكند . همچنين كلمه الظلماء براى تشبيه به كار رفته است ، از اين جهت كه ذهن ، مانند كسى كه در تاريكى راه مىرود ، در جستجوى حق ، راه صحيح را در شبهات نمىيابد .مقصد چهارم : او را مأمور به توجّه و درك وصيّت خود كرده
و به بخشى از صفات و افعال خداى متعال كه در اسناد و ارتباط آنها به يك مبدأ ، احتمال تضاد و دوگانگى مىرود متوجّه ساخته ، و اشاره فرموده است كه با توجه بر اين كه مبدأ همه آنها يكى است ، تضادّى با هم ندارند . امّا آن صفات از اين قرار است ، قادر بر ميراندن است و قدرت دارد كه بميراند پس همو قادر بر حيات است و توانايى دارد كه زنده كند از آن جهت كه عوامل مرگ و زندگى به او منتهى مىشود . و همچنين آفريدگار همان است كه مىميراند ، زيرا فاعل آفرينش همان است كه مرگ را مقدّر فرموده و اسباب آفرينش و مرگ به دست اوست ، بر اين دو جهت آيه مباركه اشاره دارد يُحْيى و يُميتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ اَبائكُمْ الاوّلينَ ( سوره دخان ( 44 ) آيه ( 8 ) يعنى : او پروردگار شما و نياكان اوليه شماست كه زنده مىكند و مىميراند. )
زنده مىكند و مىميراند از آن جهت كه او آغازگر فعل زنده كردن و ميراندن است و به لحاظ اين كه او پروردگار على الاطلاق و نخستين مالك آنهاست ، و همچنين فانى كننده و هم دوباره زنده كننده است ، و گرفتارى و عافيت به دست اوست از آنجهت كه تمام عوامل و اسباب فنا ، بازگشت ، گرفتارى و عافيت به او مىانجامد . قبلا روشن شد كه تمام اين امور اعتبارات عقلى است كه از راه مقايسه ذات واجب تعالى با مخلوقات و آثارش همان طور كه در خطبه اوّل نهج البلاغه بررسى كرديم عقل آنها را به ذات مقدس حق مرتبط مىسازد امّا افعال حق تعالى چنين است كه آنگاه كه اراده آفرينش دنيا را كرد ، آفرينش و استقرار هستى آن جز بدين نحو كه خداوند آن را آفريد ، امكان نداشت ، يعنى افاضه آنچه كه در حق بعضى از بندگان نعمت شمرده مىشود ، مانند ثروت و تندرستى و امثال اينها ، و يا در حق بعضى ديگر گرفتارى محسوب مىشود از قبيل تهيدستى و بيمارى . هر چند كه نعمتها نيز نوعى گرفتارى هستند . چنانكه خداوند متعال فرموده است : وَ نَبْلُوَكُمْ بِالشَّرِ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ اِلَيْنا تُرْجَعُونَ [سوره انبياء ( 21 ) آيه ( 35 ) يعنى : شما را براى آزمودن گرفتار بد و خوب مىسازيم و شما به سوى ما بازگشت داريد ] ضرورت پاداش در عالم معاد ، براى افراد گرفتار و نيز افراد برخوردار از نعمت ، مطابق فرمانبردارى و نافرمانيشان در حال نعمت و گرفتارى ، و همچنين آفرينش آنها بر طبق مشيّت حق ، از جمله مسائلى است كه فلسفه آن بر ما روشن نيست .
البتّه در اصول و قوانين حكمت ثابت شده است كه مقصود بالذّات از عنايت حقّ تعالى تنها خير است و امّا شرهايى كه در عالم هستى وجود دارد ،
بالعرض موجودند ، به طورى كه جداسازى و تهى كردن خير از شرّ امكان ندارد . و چون در جهان هستى غلبه با خير است و شرّ در اقليّت و همراه خير است ،
نمىشود خير زياد را به خاطر آنها ترك كرد ، زيرا ترك خير كثير به خاطر شرّ قليل ، خود در برابر جود و حكمت شرّ كثير است ، و اين است معناى عبارت امام عليه السلام كه فرمود : زيرا دنيا جز بر امورى كه خداوند مقرّر داشته ، استقرار و ثبات نيافته است و ما آن امور را چه آنها كه خير و يا شر بودنشان بر ما معلوم است و چه آنها كه معلوم نيست برشمرديم يعنى آفرينش دنيا ممكن نبوده است ، مگر بر منوالى كه هست با همان خيرى كه مقصود با لذّات است و شرّى كه مقصود بالعرض است ، و ضرورت كيفر اشخاص به خاطر گناهانى كه مرتكب مىشوند در عالم قيامت ، گناهان همان شرّها است به طورى كه در جاى خود ثابت شده است كه ملازم با همان صورتهاى مادّى و صفات پست در دنيا هستند .
و عبارت امام ( ع ) : فان أشكل تا آخر : يعنى اگر در يافتن رازى از اسرار قدر بر تو مشكل شد ، و حكمت آن بر تو مخفى ماند ، نبايد تصور كنى كه آن خالى از حكمت است ، بلكه آن را بر نادانى خود حمل كن زيرا تو در آغاز آفرينش خود نادان بودى سپس دانا شدى ، چنان كه خداى متعال فرموده است : وَ اللَّهُ اَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ اُمِّهاتِكُمْ لا تَعْلَمونَ شيئاً [ سوره نحل ( 16 ) آيه ( 78 ) يعنى : خداوند شما را از مادرانتان متولد ساخت در حالى كه چيزى نمىدانستيد . ] .
كلمه اوّل : منصوب است چون ظرف است ، و جاهلا منصوب است بنابر آن كه حال مىباشد . و اوّل به صورت مرفوع به عنوان مبتدا و جاهل هم مرفوع و خبر مبتدا ، نيز نقل شده است .
سپس او را متوجّه امور زيادى كرده است كه در آغاز نسبت به آنها جاهل بوده و بعد آنها را درك كرده است تا وى امورى را كه حكمت آن را هنوز دريافت نكرده است همانند آنها قرار دهد . [ يعنى روزى حكمت اين امور را هم درك خواهد كرد ] .
و بعد به او فرمان داده كه به خدا توكّل كند و در كارهايش به او پناه ببرد ، و بندگى او را به جا آورد و توجه قلبى و دلبستگىاش به او باشد زيرا او
شايستهترين و سزاوارترين وجود بدان امور است .
مقصد پنجم : اشاره به برترى پيامبر ( ص ) بر ساير انبياست ،
به خاطر فزونى كه بر آنها در بيان خبر از طرف خداى متعال دارد ، و نيز در بيان مطالب حقيقى كه در قرآن مجيد آمده است از قبيل اسرار توحيد ، قضا و قدر ، و جريان رستاخيز ، زيرا هيچ يك از پيامبران پيشين همانند او اين امور را روشن و روان نگفته است ، از اين رو هدايت و رهبرى اين امّت به تمام آنچه كه آن بزرگوار از جانب خدا آورده است ، كاملتر و جامعتر از رهبرى ساير امّتهاى پيشين است نسبت به آنچه كه پيامبرشان آوردهاند ، و شعاع بينش اين امّت گستردهتر و فراگيرتر است .
و هدف از بيان فضيلت پيامبر ( ص ) در اين جا پذيرفتن روش او و راهنمائىاش در مسير رستگارى در عالم آخرت است . كلمه الرائد را استعاره از پيامبر ( ص ) آورده است ، بدين لحاظ كه او ، هر آنچه را كه در آخرت از پاداش و اجر ، ماندنى و سعادت جاودانه است ، آزموده و امت خود را بدانها بشارت داده است ، چنان كه پيشرو قبيله پس از آگاهى از وجود آب و علف ، مردم خود را آگاه مىسازد . آنگاه حضرت سخنانش را چنين ادامه مىدهد ، وى ( على ) پيوسته نصيحتگر اوست ، و اين كه انديشه و فكر وى ( امام ( ع ) ) درباره خودش هر چند با تلاش و كوشش همراه باشد باز به پايه تفكرى كه آن حضرت درباره فرزندش دارد نمىرسد . [ اين سخن را حضرت فرموده است ] تا فرزندش را نسبت به نظريه و پيشنهاد خود قانع سازد . و كلمه نصيحة به عنوان تميز منصوب است .
وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّهُ لَوْ كَانَ لِرَبِّكَ شَرِيكٌ لَأَتَتْكَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَيْتَ آثَارَ مُلْكِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَ لَكِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لاَ يُضَادُّهُ فِي مُلْكِهِ أَحَدٌ وَ لاَ يَزُولُ أَبَداً وَ لَمْ يَزَلْ أَوَّلٌ قَبْلَ اَلْأَشْيَاءِ بِلاَ أَوَّلِيَّةٍ وَ آخِرٌ بَعْدَ اَلْأَشْيَاءِ بِلاَ نِهَايَةٍ عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِيَّتُهُ بِإِحَاطَةِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِكَ فَافْعَلْ كَمَا يَنْبَغِي لِمِثْلِكَ أَنْ يَفْعَلَهُ فِي صِغَرِ خَطَرِهِ وَ قِلَّةِ مَقْدِرَتِهِ وَ كَثْرَةِ عَجْزِهِ و عَظِيمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ فِي طَلَبِ طَاعَتِهِ وَ اَلرَّهبَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ اَلْخَشْيَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ اَلشَّفَقَةِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ يَأْمُرْكَ إِلاَّ بِحَسَنٍ وَ لَمْ يَنْهَكَ إِلاَّ عَنْ قَبِيحٍ
« و بدان اى پسرك من اگر پروردگارت شريك داشت ، پيامبران او براى راهنمايى تو مىآمدند و آثار قدرت و تسلّط او را مىديدى و از افعال و صفات او آگاه مىشدى ، امّا او خداى يكتاست چنان كه او خود را توصيف كرده است ، كسى در تسلّط و قدرت ، معارض او نيست و او هرگز زوال و فنا ندارد ، و هميشگى است ، او پيش از همه چيزها ، آغاز بىآغاز است و پس از همه چيزها ، آخر بىپايان است ، بزرگتر از آن است كه آفريدگارىاش در محدوده دل و يا چشمى ثابت و محدود شود ، حال كه از اوصاف و عظمت او آگاه شدى ، آنچنان رفتار كن كه فردى همانند تو با ارزش كم و توان اندك و عجز فراوان و حاجت بسيار خود به پروردگار در كسب طاعت ، و ترس از عقوبت و بيم از خشم و غضب او شايسته است رفتار كند ، زيرا او تو را فرمان نداده است مگر به نيكى و منع نكرده است جز از كار زشت و عمل قبيح . » در اين بخش از وصيّت به دليل وحدانيّت آفريدگار بزرگ و قسمتى از صفات وى ، و بعد بر آنچه كه شايسته انجام است با توجّه به عظمت پروردگار و با ملاحظه صفات ياد شده ، اشاره فرموده است ، بنابر اين در اينجا بحثهاى مختلفى است :
بحث اوّل : استدلال بر وحدت آفريدگار است ،
اوّل : مصلحت در ضرورت مبعوث كردن پيامبران به جانب مردم و رهنمود مردم به سوى او ، به دليلى كه در مورد لزوم بعثت در جاى خود ، بيان شد .
دوم : بايد آثار قدرت و تسلّط او و صفات افعال وى روشن و محسوس باشد .
سوم : افعال و صفات ذات او مشخّص باشد . در صورتى كه تمام اين لوازم باطل است : امّا لازم اوّل باطل است ، زيرا پيامبرى صاحب معجزه بر ما مبعوث نشده است تا ما را بر دومى ( آثار قدرت و . . . ) راهنمايى كند و از آن آگاه سازد .
امّا دومى باطل است : از اين رو كه آثار قدرت و سلطنت و عظمت ملك و مملكت و پابرجايى آن دليل بر يك وجود دانا و تواناست ، امّا دلالت بر چند قادر حكيم ندارد .
امّا بطلان مورد سوم ، بدين لحاظ است كه تنها افعالى را كه ما مشاهده مىكنيم ، بر يك فاعل دلالت دارند و بس ، امّا به وجود چند فاعل هيچ دلالتى ندارند . و همچنين صفات خدايى از قبيل علم ، قدرت اراده و امثال اينها كه به واسطه افعال عايد مىشوند ، تنها بر يك صانع دلالت مىكنند كه متّصف به آن صفات است ، امّا بر وجود دو صانع و يا بيشتر از دو صانع دلالت ندارند . بنابر اين ، اين گفته كه آفريدگار ما را شريكى است ، سخنى بيهوده و بىدليل است ، چنان كه خداى متعال فرموده است : وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ اِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ سوره مؤمنون ( 23 ) آيه ( 117 ) يعنى : هر كسى خداوند ديگرى را به خدايى بخواند هيچ دليلى بر اين عقيدهاش نخواهد داشت )
عبارت امام : إله واحد كما وصف نفسه
( خدايى يگانه است چنان كه او خود را توصيف كرده است ) ، از جمله لوازم نتيجه است ، زيرا هنگامى كه قول به خداى دوم باطل شد ، ثابت مىشود كه او خداى يكتاست ، چنان كه او خود ، خويشتن را وصف كرده است : بگو اى پيامبر ( ص ) او خداى يكتاست . و اوست خداوند يكتاى غالب و در سلطنت و قدرت كسى در برابر او نيست : يعنى كسى كه در كارهاى او مخالفت كند و در قلمرو او به نزاع و دشمنى با او برخيزد ، چنان كه راه و روش پادشاهان است .
بدان كه اين دليل ، دليلى اقناعى است ، چنان كه هدف خطيب از خطابه همين است و اين برهان نيست زيرا اگر در شرطيّه مقصود اين باشد كه وجود خداى دوّمى مستلزم وجود آثار و افعال و صفاتى است كه ويژه او بوده و اين ويژگى هم روشن و آشكار باشد پس ملازمهاى در كار نخواهد بود ، زيرا اين دو خدا چه متّفق الحقيقه و چه مختلف الحقيقه باشند ، لازم نيست كه افعال و لوازم آن ، اختلاف نوعى داشته باشند ، و هر كدام به لازم خاصّى و فعل خاصى ، تشخّص داشته باشد كه در ديگرى نباشد ، بلكه جايز است در لوازم و آثار يكسان باشند و اگر مقصود اين باشد كه وجود خداى دوّم مستلزم اين است كه آثار و افعال و لوازمى شناخته شود كه اختصاص به او نداشته باشد ، بلكه خداى ديگر هم بتواند با او در همه اينها شريك شود ، پس اين ، مطلب درستى است . لكن اين اشكال پيش مىآيد كه در اين صورت براى بطلان تالى نمىتوان استدلال كرد ، و دليل اين مطلب هم روشن است ، زيرا ما آثار قدرت و افعال و لوازم و صفاتى را مشاهده مىكنيم كه نه بر يكتايى فاعل و موصوف خود دلالت دارند ونه بر دوگانه بودن آن و تنها بر وجود فاعل و ملزومى به طور اطلاق دلالت دارد . پس بطلان و رفع تالى ممكن نيست ، زيرا رفع تالى مستلزم رفع وجود خدا به طور مطلق است به جهت اينكه عدم لازم ، مستلزم عدم مطلق ملزوم است نه تنها مستلزم رفع تالى .
بحث دوّم : درباره ازلى و ابدى بودن خداى متعال است ،
و آن اشاره دارد به دوام و ثبوت وجود خدا براى هميشه . برهان مطلب اين است كه خداى متعال واجب الوجود است و هر واجب الوجود بالذّات ، از ازل وجودش استوار و براى ابد وجودش پايدار است امّا برهان صغرا يعنى واجب الوجود بودن حق تعالى قبلا گذشت و امّا برهان كبرا يعنى ازليّت و ابديّت واجب الوجود اين است كه اگر زوال و نيستى بر او روا باشد ، واجب الوجود بالذّات نخواهد بود چون نادرستى تالى مستلزم نادرستى مقدّم است ، بنابر اين هستى او از ازل تا ابد پايدار است .
بحث سوّم : هستى او پيش از همه چيزها ، آغاز بىآغاز و پس از همه چيزها ،
هستى او را پايانى نيست . امّا مطلب اوّل براى اين است كه اگر هستىاش را آغازى بود ، هر آينه مسبوق به نيستى مىبود در نتيجه پديده و قهرا ممكن الوجود است و اين خلاف اصل واجب الوجود بودن اوست . امّا مطلب دوّم : اگر آخر بودن او به پايانى بينجامد ، بايد به نيستى بپيوندد . و در نتيجه واجب الوجود بالذّات نخواهد بود ، و اين نيز خلاف مقصود است .
بحث چهارم : در بيان اينكه خدا بزرگتر از آن است كه آفريدگارىاش در محدوده دل و يا ديده بگنجد ،
يعنى او بزرگتر از آن است كه كسى به دل و يا ديده بر تمام صفات خداوندى و آنچه شايسته اوست آگاهى يابد . وجه شبه آن است كه صفت پروردگارى و ساير اوصاف خداوندى چنان كه قبلا معلوم شد به اعتبار خارج عين ذات حق تعالى است ، و به لحاظ عقلى تمام اينها امورى هستند كه عقل از تعقّل ذات مقدّس او نسبت به مخلوقات و آثارش استنباط مىكند ، و در هر دو صورت او بزرگتر از آن است كه آفريدگارىاش در محدوده دل و يا ديدهاى بگنجد . امّا در خارج از آن جهت كه صفت آفريدگارىاش عين ذات اوست ، بنابر اين احاطه آگاهى بدان مستلزم احاطه به حقيقت ذات اوست ، و قبلا ثابت شد كه ذات مقدّس او دور از هر گونه تركيبى است و در نتيجه احاطه ديگرى بر ذات او محال است .
و امّا در عقل از آن رو كه اعتبار صفت ربوبى و احاطه عقول بر آن منوط بر احاطه بر تمامى اعتبارات از صفات جمال و كمال است ، زيرا ملحوظ كردن جهت ربوبيت مطلقه او مستلزم اعتبار الهيّت مطلقه اوست و اين خود مستلزم اعتبار همه صفات خداوندى است ، و قبلا روشن شد كه اين اعتبارات نامتناهىاند . پس مقام ربوبى بالاتر از آن است كه در محدوده عقل بشرى درآيد تا چه رسد بر آن كه در ميدان ديد انسان قرار بگيرد .
بحث پنجم : بدان كه چون امام ( ع ) فرزندش را بر عظمت خداى سبحان و كمال ذات مقدّس او از جهات ياد شده متوجّه كرد ، او را فرمان داد تا چنان رفتار كند كه شايسته فردى است چون او كه آن چنان در برابر عظمت خداى سبحان كوچك است و او را اطاعت كند چنان كه در خور اطاعت اوست و با كمال پرستش او را عبادت كند و آنچنان كه سزاوار است به خاطر كرامت ذات مقدّسش او را بپرستد . حضرت على ( ع ) جهات نقصان او [ فرزندش ] را بر شمرده است تا در هر موردى حالت خود را با كمال ذات مقدس خالق مقايسه كند براى اين كه از كمى منزلت خود ، نسبت به عظمت او و توان اندك و عجز فراوان خود ، نسبت به كمال قدرت او آگاه شود . و همچنين نياز فراوان خود را به پروردگارش در همه حال از قبيل درخواست توفيق ، آمادگى براى اطاعت ، ترس از عقوبت و بيم از غضب او ، تمام اينها را نسبت به بىنيازى مطلق او در هر كار و از همه چيز ، در نظر بگيرد .
عبارت : انّه . . . تا كلمه « قبيح »
هشدارى است به طور اجمال نسبت به لزوم اطاعت از خدا در همه مواردى كه امر و يا نهى فرموده است . و تشويق بر انجام هر كارى كه او امر فرموده است به اين جهت كه آن كار نيكوست ، و به خوددارى از هر چيزى كه او نهى فرموده است از آن رو كه زشت و ناهنجار است .
همان طورى كه قبلا روشن شد ، هدف از بعثت پيامبران و وضع قوانين و سنّتها تنها سر و سامان دادن به احوال معاش و معاد مردم است . پس در اين صورت ناگزير در هر امر و يا نهيى رازى نهفته است و مصلحتى وجود دارد كه باعث حسن مورد امر و قبح مورد نهى است . و براى همين مطلب و نظاير آنست كه معتزله به مسأله حسن و قبح عقلى ، گرايش يافته و عقيدهمند شدهاند توفيق از آن خداست
يَا بُنَيَّ إِنِّي قَدْ أَنْبَأْتُكَ عَنِ اَلدُّنْيَا وَ حَالِهَا وَ زَوَالِهَا وَ اِنْتِقَالِهَا وَ أَنْبَأْتُكَ عَنِ اَلْآخِرَةِ وَ مَا أُعِدَّ لِأَهْلِهَا فِيهَا وَ ضَرَبْتُ لَكَ فِيهِمَا اَلْأَمْثَالَ لِتَعْتَبِرَ بِهَا وَ تَحْذُوَ عَلَيْهَا إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ خَبَرَ اَلدُّنْيَا كَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ نَبَا بِهِمْ مَنْزِلٌ جَدِيبٌ فَأَمُّوا مَنْزِلاً خَصِيباً وَ جَنَاباً مَرِيعاً فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ اَلطَّرِيقِ وَ فِرَاقَ اَلصَّدِيقِ وَ خُشُونَةَ اَلسَّفَرِ وَ جُشُوبَةَ اَلمَطْعَمِ لِيَأْتُوا سَعَةَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ فَلَيْسَ يَجِدُونَ لِشَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ أَلَماً وَ لاَ يَرَوْنَ نَفَقَةً فِيهِ مَغْرَماً وَ لاَ شَيْءَ أَحَبُّ إِلَيْهِمْ مِمَّا قَرَّبَهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ وَ أَدْنَاهُمْ مِنْ مَحَلِّهِمْ وَ مَثَلُ مَنِ اِغْتَرَّ بِهَا كَمَثَلِ قَوْمٍ كَانُوا بِمَنْزِلٍ خَصِيبٍ فَنَبَا بِهِمْ إِلَى مَنْزِلٍ جَدِيبٍ فَلَيْسَ شَيْءٌ أَكْرَهَ إِلَيْهِمْ وَ لاَ أَفْظَعَ عِنْدَهُمْ مِنْ مُفَارَقَةِ مَا كَانُوا فِيهِ إِلَى مَا يَهْجُمُونَ عَلَيْهِ وَ يَصِيرُونَ إِلَيْهِ يَا بُنَيَّ اِجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ اِكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا وَ لاَ تَظْلِمْ كَمَا لاَ تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْكَ وَ اِسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِكَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَيْرِكَ وَ اِرْضَ مِنَ اَلنَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَكَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلْإِعْجَابَ ضِدُّ اَلصَّوَابِ وَ آفَةُ اَلْأَلْبَابِ فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ وَ لاَ تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ وَ إِذَا أَنْتَ هُدِيتَ لِقَصْدِكَ فَكُنْ أَخْشَعَ مَا تَكُونُ لِرَبِّكَ
يحذو : پيروى مىكند سفر : مسافران أمّوا : قصد كردند جناب : نابودى ، مرتبه و مقام مريع : سرسبز و خرم
وعثاء السفر : دشوارى مسافرت جشوبة المطعم : درشتى ، ناگوارى هجم : ناگهانى اتفاق افتاد كدح : كسب .
« اى پسرك من ، تو را از دنيا و كيفيّت آن و از بين رفتن و گذشتن آن آگاه ساختم ، همچنين از آخرت و سرنوشت اهل آخرت مطّلع كردم ، و براى عبرت و پيروى تو مثلهايى زدم ، براستى مثل آن كسى كه دنيا را آزموده ، مثل آن گروه مسافرى است كه در جاى خشك و بىحاصل باشند [ كه مطابق ميل آنها نيست ] ولى جاى پر آب و علف و ناحيه سبز و خرّمى مورد نظر آنها باشد ، از اين رو رنج و زحمت راه و فراق يار و دشوارى سفر و ناگوارى خوراك را تحمّل كنند تا به منزل فراخ و استراحتگاه خود برسند بنابر اين آنان در تحمل هيچ يك از اين سختيها احساس ناراحتى نمىكنند و از دست دادن اندوختههاى خود را خسارت نمىدانند و چيزى نزد ايشان خوش آيندتر از آن نيست كه آنان را به سر منزل مقصود نزديك سازد . و امّا داستان كسانى كه فريب دنيا را خوردند ، بمانند داستان گروهى است كه در منزل خوش و خرّمى باشند سپس به محلّى تنگ و بىآب و علفى بيايند ، براى آنان هيچ چيز ناگوارتر و دشوارتر از مفارقت از جايى كه در آن بودند و به طور ناگهانى به جاى ديگر رفتن ، نيست .
اى پسرك من خود را ما بين خود و ديگران ملاك سنجش قرار ده ، پس براى ديگران آنچه را بپسند كه براى خود مىپسندى ، و بر ديگران مپسند آنچه را كه بر خود نمىپسندى ، بر ديگران ستم روا مدار همان طورى كه نمىخواهى بر تو ستم شود ، و نيكى كن چنان كه دوست دارى بر تو نيكى شود ، آنچه را كه از ديگرى ناپسند مىشمارى ، از خود ناپسند شمار ، و از مردم خوشحال و خوشنود باش بدانچه كه خوشنودى براى آنها از طرف خود ، آنچه را كه نمىدانى مگو هر چند كه دانستههاى تو اندك است ، و آنچه را كه دوست ندارى درباره تو بگويند تو نيز مگو .
بدان كه خودخواهى بر خلاف حقّ و آفت خردهاست ، پس در كسب طاعت ( يا براى معاشت ) در تلاش باش و خزانهدار ديگران مباش ، و هنگامى كه به هدف نائل شدى ، فروتن و خاضعترين فرد باش براى پروردگارت » .
در اين بخش دو مطلب است :
مطلب اوّل : امام ( ع ) فرزندش را از حالات دنيا و آخرت آگاه ساخته و به او چيزهايى را يادآور شده كه وى را از حتمى بودن فنا و گذرا بودن دنيا ،
وجه تشبيه اين مثل آن است كه نفوس بشرى ، وقتى در عالم مجرّدات بود و مصلحت و حكمت اقتضا كرد كه در اين عالم هبوط كرده و بر اين كالبدهاى مادّى ، دور از عالم مأنوس خود در سراى غربت و جاى وحشت منزل گزيند ، تا بدان وسيله به كسب كمالات عقلى كه تنها از طريق اين عالم ميسّر است ، نائل آيد . آنگاه پس از كسب كمالات از اين جا به همان عالم بالا و منزّه از وابستگيهاى اين كالبدها و اشكال پست آنها ، باز گردد . همان طور كه در عهد پيشين از آنها چنين پيمان گرفته شده است و هر نفسى كه پيمان آفريدگارش را حفظ كرده و بر راه راست او باقى باشد و توجه كند كه او مدت معيّنى را در اين عالم خواهد ماند و به چشم عبرت به دنيا بنگرد كه همچون جايگاهى تنگ و خالى از غذاهاى حقيقى و آشاميدنيهاى زلال و گواراست و شايستگى براى وطن گزيدن و زندگى كردن را ندارد و نيز به جهان آخرت بنگرد كه چون سرايى خوش و خرّم و ناحيهاى پر از آب و علف است و كسى كه به آنجا برسد در حالى كه به درستى اوامر و نواهى خداوندى را انجام داده باشد به هدفهاى والا و لذّتهاى جاودانهاى رسيده است . بنابر اين چنين كسى در مسير سفر در منزلگاههاى راه خدا و آماده شدن براى رسيدن شادمانه به محضر شريف پروردگار است . او رنج اين سفر را از قبيل سختى گرسنگى و تشنگى و بيدار خوابى ، به خاطر رسيدن به منزلى فراخ و جايگاهى آرام تحمل مىكند از اين رو ، دردى را احساس نكرده و آنچه از مال و جان در اين راه صرف مىكند ، غرامت به شمار نمىآورد . و هيچ چيزى نزد او خوشايندتر از آن وسيلهاى نيست كه او را به منزل مقصود و ناحيه منظورش نزديك سازد ، بالاخره ، نفوس بشرى در جهاتى كه بيان شد ، تشبيه شده است به كسى كه به منزلى تنگ و قحطى زده رسيده باشد ، آنگاه دريابد كه منزلى خوش و خرّم ، در پيش است و انديشه نيكويش چنين اقتضا كند كه رنج و زحمت سفر بدانجا را تحمل كند تا بر آسايشى بزرگ دست يابد .
امّا مثل دوّم ، داستان دنيا دارانى است كه نفس امّاره ، آنها را به سوى دنيا جلب كرده و آنان از ماوراى دنيا غافل گشته و عهد و پيمان پروردگارشان را فراموش كردند و از آيات حق كه به خاطر داشتند روگرداندند ، آنان را به گروهى تشبيه كرده است كه در منزلى خوش و خرّم بودند ، آنگاه به جايى خشك و تنگ منتقل شوند ، پس در اين مثل منزلگاه خوش و خرّم همان دنياست زيرا دنيا جاى خوشبختى و نعمت براى اهل دنيا و آخرت جاى تنگ و ناگوار براى آنهاست ، زيرا كه آنان در دنيا براى درك سعادت آخرت آمادگى لازم را پيدا نكردند .
وجه تشبيه اهل دنيا به آن گروه ، همان است كه حضرت در ضمن سخنان خود بيان داشته است ، و عبارت از اين است كه چيزى ناخوشايندتر از آن نزد ايشان نيست ، تا آخر مطلب : يعنى براى اهل دنيا چيزى ناخوش آيندتر و دشوارتر از مفارقت از آنچه كه در دنيا داشتند و رسيدن به آن ترس و وحشتهايى كه ناگهان بر آنان هجوم مىآورند و به صورت غل و زنجيرها متوجّه آنها مىشوند وجود ندارد ، همان طورى كه هيچ چيز ناخوشتر از مفارقت جاى خوش و خرّمى كه در آنجا بودند و انتقال به جاى تنگ و قحطىزدهاى كه به آن وارد مىشوند وجود ندارد . و بر اين دو مثل پيامبر ( ص ) در بيان خود اشاره فرموده است : دنيا زندان مؤمن و بهشت كافر است .
مطلب دوم : به اصلاح رفتار خود با مردم توصيه كرده است .
به فرزندش امر فرموده است تا خويش را ملاك سنجش بين خود و ديگران قرار دهد . جهت اين كه امام ( ع ) لفظ « ميزان » را براى فرزندش استعاره آورده است ، اين است كه وى همچون ترازو ، بين خود و ديگران عادلانه رفتار كند . سپس جهات عدالت و برابرى كه امر فرموده است ، ميزان را بر اساس آنها قرار دهد ، شرح داده است ، بعضى از آن جهات امور مثبت و برخى منفىاند .
اوّل : براى ديگران آنچه را بپسندد كه براى خود مىپسندد ، و بر ديگران نپسندد آنچه را كه بر خود نمىپسندد و در حديث مرفوعى آمده است : ايمان بندهاى كامل نمىشود تا اين كه براى برادرش بپسندد آنچه را كه بر خود مىپسندد ، و بر او نپسندد آنچه را كه بر خود نمىپسندد . و راز حديث اين است كه اين كار از كمال فضيلت عدالت است عدالتى كه باعث كمال ايمان مىشود .
دوم : بر كسى ستم نكند همان طور كه مايل نيست كسى بر او ستم كند ، تا از دو صفت ناپسند ستمكارى و ستم پذيرى در امان بماند .
سوم : بر ديگران نيكى كند چنان كه دوست دارد به او نيكى كنند . صفت احسان فضيلتى تحت الشّعاع عفّت است .
چهارم : از خود ناپسند بداند آنچه را كه از ديگران ناپسند و زشت مىشمارد ، پس از همه موارد نهى الهى متنفّر باشد كه اين از لوازم جوانمردى است . از اين رو وقتى كه از احنف راجع به جوانمردى پرسيدند ، گفت : جوانمردى آن است كه زشت بدانى از خود آنچه را كه زشت مىشمارى از ديگران .
پنجم : از سوى مردم بپسندد آنچه را كه از جانب خود بر آنان مىپسندد ، يعنى هر چه را كه شايسته مىبيند نسبت به ديگران از خوب و بد انجام دهد ،
شايسته است مثل آن را از ايشان براى خود بپذيرد ، در اين عبارت هشدارى است بر اين كه روا نيست كار بد انجام دهد به دليل فقدان لازم كه عبارت از رضايت مردم بر بدى باشد .
ششم : چيزى را كه نمىداند نگويد هر چند كه دانستههايش اندك است ، و فرمود : هر چند دانستههايش اندك است ، زيرا كمى دانش براى بعضى از مردم گاهى انگيزه مىشود كه ندانسته سخن بگويند تا مبادا ديگران به آنان نسبت نادانى دهند ، در نتيجه هم خود گمراه مىشوند و هم ديگران را به گمراهى مىكشند ، چنان كه خداوند بزرگ فرموده است : وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِى اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كتابٍ مُنير(ٍ سوره لقمان ( 31 ) آيه ( 20 ) يعنى : بعضى از مردم بدون علم و هدايت و كتابى نوربخش در ذات خدا مجادله مىكنند . )
هفتم : آنچه درباره خود نمىپسندد ، درباره ديگرى نگويد ، مانند عيبجوئيها و گفتن القاب زشت و هر سخن كه باعث رنجش شود .
هشتم : به او هشدار داده است تا خودخواهى را رها كند ، به اين دليل كه آن خلاف حقّ است . چون حق عبارت است از حركت در راه خدا با داشتن مكارم اخلاق ، و خودخواهى از جمله اخلاق پست و نارواست ، خودخواهى نقطه مقابل حق است مانند هر پستى كه ضدّ فضيلت است و هم به دليل اين كه خودخواهى آفت انديشه و عقول است ، زيرا آن از بزرگترين بيماريهاى خرد و آفتهاى نابود كننده عقل است ، همان طورى كه پيامبر ( ص ) اشاره فرموده است : « سه چيز باعث هلاكت است تا اين كه فرمود : خودبينى انسان » .
نهم : در كسب خود تلاش و كوشش كند . يعنى سزاوار است در كسب طاعت بكوشد و بعضى گفتهاند . مقصود از كدح به دست آوردن مال است و اينكه شايسته است آن را در راه خدا انفاق كند .
دهم : هنگامى كه پروردگار او را به سوى كمال و رشد هدايت مىفرمايد خاشعترين فرد نسبت به پروردگار خود باشد ، توضيح آن كه هدايت به رشد و كمال ، همان آگاهى از مسير حق تعالى است در تمام آنچه كه او از مكارم اخلاق مهيا ساخته است و آگاهى از راهى كه رفتن از آن راه انسان را به خدا مىرساند مستلزم توجه به جلال و بزرگى اوست و آنجاست كه تواضع و خشوع واقعى و خشيت كامل حاصل مىشود به دليل آيه مباركه اِنَّما يَخْشَ اللَّهُ مِنْ عِبادِهِ العُلماء ( سوره فاطر ( 35 ) آيه ( 28 ) يعنى : از بندگان خدا تنها دانشمندان از او ترس و خشيت دارند . )
وَ اِعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ طَرِيقاً ذَا مَسَافَةٍ بَعِيدَةٍ وَ مَشَقَّةٍ شَدِيدَةٍ وَ أَنَّهُ لاَ غِنَى بِكَ فِيهِ عَنْ حُسْنِ اَلاِرْتِيَادِ وَ قَدْرِ بَلاَغِكَ مِنَ اَلزَّادِ مَعَ خِفَّةِ اَلظَّهْرِ فَلاَ تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِكَ فَوْقَ طَاقَتِكَ فَيَكُونَ ثِقْلُ ذَلِكَ وَبَالاً عَلَيْكَ وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ اَلْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ فَيُوَافِيكَ بِهِ غَداً حَيْثُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِيَّاهُ وَ أَكْثِرْ مِنْ تَزْوِيدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَيْهِ فَلَعَلَّكَ تَطْلُبُهُ فَلاَ تَجِدُهُ وَ اِغْتَنِمْ مَنِ اِسْتَقْرَضَكَ فِي حَالِ غِنَاكَ لِيَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَكَ فِي يَوْمِ عُسْرَتِكَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ عَقَبَةً كَئُوداً اَلْمُخِفُّ فِيهَا أَحْسَنُ حَالاً مِنَ اَلْمُثْقِلِ وَ اَلْمُبْطِئُ عَلَيْهَا أَقْبَحُ حَالاً مِنَ اَلْمُسْرِعِ وَ أَنَّ مَهْبِطَكَ بِهَا لاَ مَحَالَةَ إِمَّا عَلَى جَنَّةٍ أَوْ عَلَى نَارٍ فَارْتَدْ لِنَفْسِكَ قَبْلَ نُزُولِكَ وَ وَطِّئِ اَلْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِكَ فَلَيْسَ بَعْدَ اَلْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ وَ لاَ إِلَى اَلدُّنْيَا مُنْصَرَفٌ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلَّذِي بِيَدِهِ خَزَائِنُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَكَ فِي اَلدُّعَاءِ وَ تَكَفَّلَ لَكَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُهُ عَنْهُ وَ لَمْ يُلْجِئْكَ إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ وَ لَمْ يَمْنَعْكَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ اَلتَّوْبَةِ وَ لَمْ يُعَيِّرْكَ بِالْإِنَابَةِ وَ لَمْ يُعَاجِلْكَ بِالنَّقْمَةِ وَ لَمْ يَفْضَحْكَ حَيْثُ اَلْفَضِيحَةُ بِكَ أَوْلَى وَ لَمْ يُشَدِّدْ عَلَيْكَ فِي قَبُولِ اَلْإِنَابَةِ وَ لَمْ يُنَاقِشْكَ بِالْجَرِيمَةِ وَ لَمْ يُؤْيِسْكَ مِنَ اَلرَّحْمَةِ بَلْ جَعَلَ نُزُوعَكَ عَنِ اَلذَّنْبِ حَسَنَةً وَ حَسَبَ سَيِّئَتَكَ وَاحِدَةً وَ حَسَبَ حَسَنَتَكَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَكَ بَابَ اَلْمَتَابِ وَ بَابَ اَلاِسْتِعْتَابِ فَإِذَا نَادَيْتَهُ سَمِعَ نِدَاكَ وَ إِذَا نَاجَيْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاكَ فَأَفْضَيْتَ إِلَيْهِ بِحَاجَتِكَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِكَ وَ شَكَوْتَ إِلَيْهِ هُمُومَكَ وَ اِسْتَكْشَفْتَهُ كُرُوبَكَ وَ اِسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِكَ وَ سَأَلْتَهُ مِنْ خَزَائِنِ رَحْمَتِهِ مَا لاَ يَقْدِرُ عَلَى إِعْطَائِهِ غَيْرُهُ مِنْ زِيَادَةِ اَلْأَعْمَارِ وَ صِحَّةِ اَلْأَبْدَانِ وَ سَعَةِ اَلْأَرْزَاقِ ثُمَّ جَعَلَ فِي يَدَيْكَ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ فِيهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ فَمَتَى شِئْتَ اِسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ وَ اِسْتَمْطَرْتَ شَآبِيبَ رَحْمَتِهِ فَلاَ يُقْنِطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ اَلْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ اَلنِّيَّةِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْكَ اَلْإِجَابَةُ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ اَلسَّائِلِ وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ اَلْآمِلِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ اَلشَّيْءَ فَلاَ تُؤْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلاً أَوْ آجِلاً أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلاَكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ فَالْمَالُ لاَ يَبْقَى لَكَ وَ لاَ تَبْقَى لَهُ
ارتيار : جستن طوق و الطاقه : آنچه در توان دارى وبال : هلاكت نابودى كؤد : جايى كه بالا رفتن از آن دشوار است نزوع عن الذنب : بيرون شدن از گناه افضا : رسيدن بثّ : باز كردن ، كشف شآبيب : جمع شؤبوب ، يك نوبت بارندگى قنوط : نااميدى استعتاب : بازگشت به خرسندى .
« بدان كه راهى در پيش رو دارى ، بسيار دور و بسى سهمگين ، و تو در آن راه از نيكخواهى و توشه بردارى به مقدارى كه تو را با سبكبارى به سر منزل برساند ، بىنياز نيستى ، پس بيش از تاب و توانت بر پشت خود بار مكن تا از سنگينىاش آزرده نشوى و هر گاه نيازمندى را يافتى كه توشه تو را به سمت رستاخيز به دوش بكشد و فردا وقت نيازمندىات آن را به تو برساند ، پس او را غنيمت شمار و بار توشهات را بر دوش او قرار ده ، و تا توان دارى كمك بيشترى به او بكن كه شايد زمانى فرا رسد كه او را بجويى و نيابى . و همچنين غنيمت بدان آن كسى را كه از تو وامى بطلبد تا روز درماندگى و تنگدستىات آن را به تو باز پس دهد .
و بدان كه در پيش روى تو گردنهاى است كه بالا رفتن از آن بس دشوار است ، و در آنجا سبكبار از گرانبار خوشحالتر و كندرو از تندرو بد حالتر است ، و منزلگاه تو سرانجام بهشت و يا آتش دوزخ است . بنابر اين پيش از رسيدن بدانجا پيشقراولى براى خود بفرست و قبل از ورود ، آن منزل را آماده ساز كه پس از مرگ وسيلهاى براى خوشحالى ميسّر نيست ، و راهى براى بازگشت كسى به دنيا وجود ندارد .
و بدان آن خدايى كه تمام خزانههاى آسمانها و زمين به دست اوست ، تو را اجازه درخواست و دعا داده و خود نيز پذيرش آن را ضمانت فرموده است و تو را دستور داده است از او بخواهى ، تا ببخشد ، و رحمت و آمرزش بطلبى تا بيامرزدت ، و بين تو و خود كسى را حاجب قرار نداده است تا مانع تو شود ، و تو را مجبور و ناگزير از آوردن واسطه نكرده است ، و در صورتى كه مرتكب گناه شوى مانع بازگشت و توبه تو نيست ، و در كيفر و مجازات تو شتاب ندارد ، و آنجا كه سزاوار رسوايى بودى ، رسوايت نساخته است ، و در پذيرش توبه تو سختگيرى نكرده است ، و به دليل گناه در تنگنا قرارت نداده و از رحمت خود تو را نااميد نكرده است ، بلكه خوددارى تو را از گناه برايت حسنه و نيكى شمرده ، و هر كار بدت را يك گناه ولى هر كار نيكت را ده برابر به حساب آورده است ، و برايت در توبه و خرسندى را باز نگهداشته است ، پس هر گاه او را بخوانى ندايت را مىشنود ، و هر گاه با او راز و نياز كنى از راز دلت آگاه است ، پس نياز خود را به او عرضه مىكنى و آنچه را در دل دارى برملا مىسازى و از گرفتاريهايت با او درد دل مىكنى و از وى چاره غمهايت را مىطلبى ، و درباره كارهايت از او استمداد مىكنى ، و از خزانههاى رحمت او كه جز او را توانايى بخشش از آنها نيست از قبيل فزونى عمر و سلامت بدن و وسعت روزى درخواست بخشش مىكنى . آنگاه در دستهايت كليدهاى خزانهها را در مواردى از درخواست تو كه مجازى قرار مىدهد ، پس هر گاه بخواهى به وسيله دعا درهاى نعمتش را بگشايى ، و نزول باران رحمتش را بطلبى ، با تأخير پذيرش و اجابت درخواست ، تو را نااميد نگرداند ، زيرا بخشش به اندازه خلوص نيّت است ، چه بسا كه تأخير در اجابت باعث عطاى بيشتر و بخشش فزونتر براى آرزومند و درخواست كننده گردد . بسا كه تو چيزى را درخواست كنى و داده نشود و در مقابل بهتر از آن را در دنيا و يا آخرت به تو بدهند ، و يا اجابت نمىشود به خاطر آن كه در آن مطلوب ، مصلحت تو نبوده و آنچه بهتر بوده به تو مىدهد ، چه بسا چيزى را تو درخواست مىكنى كه باعث از بين رفتن دين تو است ، پس چيزى را بخواه كه نيكىاش پايدار باشد و تو از رنج آن بركنار باشى ، ثروت دنيا براى تو نمىماند و تو نيز براى او ماندنى نيستى . »
در اين بخش چند مقصد است :
كلمه الطّريق ( راه ) را استعاره آورده است از حالاتى كه انسان در دنيا گرفتار آنها است و عبور از دنيا به سراى آخرت و منظور از درازى و سختى راه همان دشوارى رستگارى و ايمنى از خطرهاى آن است . زيرا اين تنها با داشتن تصميم و پايدارى بر سنّتهاى عدالت و استقامت بر حدّ ميانه لازم از مكارم اخلاق ، ميسّر است . چون قبلا معلوم شد كه هر يك از قواى تميز ، شهوت و غضب داراى حد متوسّطى است كه لازم است انسان در آن حدّ بايستد و عدالت هم همين است ، و روشن شد كه حدّ عدالت باريكترين حدود و دشوارترين آنهاست ، زيرا آن حدّ از دو طرف محصور به افراط و تفريط است و كمتر انسانى از گرفتارى در يكى از آن دو در امان است ، و هر دوى آنها راه جهنّم است پس سزاوار است كه اين راه ، راهى طولانى باشد كه انسان جز با پيمودن مسافتى دور به پايان آن نرسد و جز با كوشش فراوان آگاهى كامل از آن نيابد .
لفظ الزّاد ( توشه ) را استعاره از تقوا و كمالاتى آورده است كه در اين راه طولانى و پر خطر انسان را به قرب خدا مىرساند و بدين وسيله نجات و رستگارى در آن راه و رهايى از گرفتاريهاى آن به دست مىآيد .
در مورد دوم ( از دو مقصد ) حضرت با اين سخنان خود به او هشدار داده است : مع خفّة الظّهر تا عبارت وبالا عليك . . . كلمه الخفّة را استعاره آورده
است براى كم كردن ارتكاب گناه و بار كردن آن بر نفس خويش ، و لفظ الحمل را عاريه از تحصيل گناه آورده است . و جهت استعاره اوّلى آن است كه مرتكب گناه اندك ، زودتر آن راه را طى مىكند و به نجات از خطرها و ترسهاى آنجا نزديكتر است ، چنان كه على ( ع ) فرموده است : سبكبار باشيد تا زودتر به منزل برسيد .
همان طور كه پيامبر ( ص ) اشاره فرموده است : سبكباران رستگارند . و امّا جهت استعاره دومى اين است كه مرتكب گناهان ، به وسيله گناه سنگين بار شده و از پيوستن به سبكباران عقب مىماند و در بين راه زير بار سنگين از پا درمىآيد و عقب ماندگى زياد او نتيجه زيادى ارتكاب گناه اوست همچون حالت شخص سنگين بار در طىّ مسافتى دور . كلمه الظّهر ( پشت ) براى پرورش دادن مطلب و آماده ساختن آن است .
مقصد سوم : توجّه دادن بر ضرورت بخشش مال به گونه صدقه دادن و احسان به نيازمندان و فقراء .
حضرت على ( ع ) با بيان دو نكته زير فرزندش را به صدقه دادن و احسان به مستمندان علاقهمند مىسازد :
اول : بخشش و دادن صدقه توشهاى است كه فقير تا روز قيامت آن را بر دوش مىكشد و در آنجا به هنگام شدّت نياز بدان ، به وى باز مىدهد . و لفظ الزّاد در اينجا استعاره است از دو فضيلت بخشش و كرم كه به وسيله انفاق حاصل مىشود . و وجه استعاره ، وسيله بودن انفاق و صدقه براى ايمنى نفس از نابودى در بين راه آخرت و باعث رسيدن آن به سعادت دائمى است همان طور كه توشه ، نجات بخش مسافر در بين راه و باعث رسيدن او به مقصد است .
و براى گيرنده صدقه صفت حامل توشه را به طور استعاره آورده است ، از آن رو كه او وسيله پيدايش آن فضيلت به وسيله آن صدقه و رسيدن ثواب آن به
صدقه دهنده در روز قيامت است ، و به دريافت صدقه دهنده اين فضيلت را و ظهور و بروز آن ، روز قيامت در نامه عمل وى ، در اين عبارت بدان اشاره شده است : فرداى قيامت آن را به تو باز پس دهد .
سپس دستور داده است كه هر گاه نيازمندى را ديد غنيمت شمارد و آن توشه را بر دوش وى قرار دهد و بيشتر به او كمك كند ، تا سر حدّ توان به او توشه بسپارد . او را به غنيمت شمردن و شتاب در صدقه دادن با اين عبارت تشويق كرده است : شايد زمانى فرا رسد كه او را بجويى و نيابى ، زيرا اگر وسيله يك كار مهم به گونهاى باشد كه به هنگام جستجوى آن ، گاهى به دست آيد و گاهى نيايد پس لازم است كه به دست آوردن آن را غنيمت شمرد و در آن باره مسامحه نكرد .
دوم : صدقه دادن به فقير در حقيقت وامى است از طرف صدقه دهنده كه در حال بىنيازى مالى را مىدهد تا در روز فقر و تنگدستىاش به او باز پس دهد .
و صفت « وام گيرنده » را در اينجا استعاره براى خدا آورده است به اعتبار اين كه او پاداش ثواب را به كسى كه در راه طاعت او مالش را انفاق كرده ، مىدهد ، و در اين آيه مباركه بدان اشاره كرده است : مَنْ ذَالّذى يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ اَضْعافاً كَثيرةً [ 13 ] حضرت وام دادن به هنگام بىنيازى و بازپرداخت وام در وقت تنگدستى را يادآور مىشود تا برترى بازپرداخت را بنماياند و وام دهنده به خاطر سود دلخواهى كه عايد او مىشود ، علاقهمند به دادن وام گردد .
چهارم : توجّه دادن بر سختى راه آخرت و ضرورت آمادگى براى آن است ، با سبكبارى از گناهان و سرعت در اين كار پيش از پايان فرصت . لفظ عقبه ( گردنه ) را عاريه آورده است از راه آخرت زيرا در اين راه بالا رفتن از پلههاى مراتب كمال به وسيله فضايل از ميان انبوه خصال نكوهيده وجود دارد . و اين راه [ 13 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 245 ) يعنى : كيست كه به خدا وامى نيكو بپردازد پس او چندين برابر پاداش مىدهد . را از آن جهت به دشوارى در صعود وصف كرده است كه مشقّت و موانع زيادى در ارتقاى بدانجا وجود دارد . براى آمادگى اين سفر نظر او را به سه امر جلب كرده است :
اوّل : سبكبار در آن سفر از آنكه بارش سنگين است ، خوشحالتر است ، همان طور كه قبلا گفتيم اين امر واضحى است .
دوم : كسى كه كند حركت كند ناراحتتر از كسى است كه تند حركت مىكند ، و اين مطلب نيز روشن است . زيرا كندرو در يك جانب از دو طرف افراط و تفريط ايستاده ، سرگرم هواى نفس و غافل از مقصد اصلى است تا اين كه اجل گريبانش را مىگيرد و او اسير گرداب هلاكت مىشود و بر فرصت از دست رفته حسرت مىخورد .
سوم : بيان دو نتيجه و سرانجام كار ، يكى بهشت و ديگرى دوزخ ، زيرا سرانجام آن راه ، رهرو خود را ناگزير در يكى از آن دو فرود مىآورد ، و اين نيز مطلب واضحى است ، زيرا گرفتارى انسان در امور دنيا عمل كردن در دنيا و پايان يافتن آن تا رسيدن به آخرت ، يا در جهت مقصد اصلى و به طرف قبله واقعى و دورى از راه افراط و تفريط است كه به اين ترتيب راه به سرعت طى مىشود و رهرو خود را به بهشت مىرساند ، و يا اين كه در جهت انحراف از مقصد اصلى است و به سمت آنچه در اين راه از موارد نهى خدا و انواع حرامها وجود دارد ، متمايل مىشود . كه به اين ترتيب ، رهرو خود را بر آتش فرود مىآورد .
نسبت دادن ، هبوط به راه دنيا [ طريق ] مجاز است از آن رو كه اين راه سرانجام بر يكى از دو مقصد مىرسد ، مانند كسى كه چيزى را پايين مىآورد تا در جايى قرار دهد .
آنگاه دستور داده است تا پيش قراولى براى خود بفرستد و وسيلهاى براى نجات خود و خوشحالىاش فراهم آورد پيش از آن كه در يكى از آن دو منزل
نهايى فرود آيد ، تا بدان وسيله قرارگاهش بهشت باشد ، و آن منزلى را كه قصد سكونت در آنجا را دارد ، به وسيله آماده كردن خود ، آماده سازد .
بعضى كلمه يوطّئ را يوطّن بان خواندهاند ، يعنى آنجا را وطن خود قرار دهد .
مطلب پنجم : توجّه دادن بر دعا و تشويق به آن است ، و سرّ مطلب توجه دائم به عظمت آفريدگار و بريدن از غير اوست ، چه او منشأ هر چيز دوست داشتنى و بخشنده هر چيز دلخواهى است . و به وسيله چند مطلب تشويق به دعا فرموده است :
اوّل : گنجهاى آسمانها و زمين در دست اوست ، اين قسمت به منزله صغراست و كبرا در حقيقت چنين است : هر كس كه گنجها به دست او باشد ، از هر كس براى رغبت و دل بستن سزاوارتر است .
دوّم : او خود اجازه دعا و درخواست داده و عهدهدار اجابت شده و فرموده است : اُدْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُمْ [ 14 ] اين در حقيقت صغراى قياس است و كبراى آن نيز مثل مورد اوّل در تقدير است .
سوّم : حق تعالى خود ، به مخلوق فرمان داده است كه از او بخواهند تا به آنها مرحمت نمايد ، در اين آيه وَ اسْئَلُو اللَّه مِنْ فَضْلِهِ [ 15 ] و همين طور دستور داده است ، از او طلب رحمت كنند تا بديشان رحم كند . توضيح اين كه بخشش روزى ، رحمت ، و هر فضيلتى از جانب او ، تنها پس از آمادگى به وسيله اخلاص در طلب و تقاضاى بخشش و امثال اينها فراهم مىآيد ، همان طورى كه در جاى خود ثابت شد ، [ اين مطلب به منزله صغراست ] و در حقيقت كبرا چنين است : و هر كسى كه چنين باشد پس بايد از او درخواست و تقاضاى بخشش كرد . [ 14 ] سوره مؤمن ( 40 ) آيه ( 60 ) يعنى بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را . [ 15 ] سوره نساء ( 4 ) آيه ( 32 ) يعنى : از فضل خدا درخواست كنيد .
چهارم : خداى متعال بين خود و بنده علاقهمند به خود نگهبان و دربانى قرار نداده است ، چه او پاك و منزّه و بالاتر از جسم بودن ، جهت داشتن و صفات حادث مىباشد ، بلكه او در همه چيز و براى هر كس كه چشم دل را باز دارد و به مطالعه كبريايى و عظمت او بپردازد متجلّى و هويداست و كبراى مقدّر چنين است : هر كس كه چنان باشد ، به درخواست و طلب بخشش ، سزاوارتر است .
پنجم : او را مجبور به آوردن واسطه و شفيع نكرده است ، زيرا نياز به واسطه موقعى ضرورت دارد كه دسترسى به خواسته ، به جهت بخل كسى كه كار در دست اوست و يا به خاطر جهل وى نسبت به استحقاق درخواست كننده ، غير ممكن باشد .
در صورتى كه خداى متعال نه بخيل است و نه از طرف او منعى وجود دارد . و تنها بخشش او در گرو آمادگى درخواست كننده است ، خداى منزّه و پاك ، مشتاقان را نيازمند به واسطهها قرار نداده است ، زيرا به آنها توان آمادگى براى رسيدن به خواستههاى خود را داده و وسايل را براى ايشان آماده ساخته و درهاى رحمتش را به روى آنها باز گذاشته است . پس اگر آنان نياز به واسطه و شفيع پيدا كنند از باب اين نيست كه خداوند آنان را براى داشتن شفيع مجبور و ملزم كرده است .
ششم : اگر مرتكب گناه شود مانع از توبه و بازگشت او نشده است بلكه او خود امر به توبه فرموده و وعده پذيرش داده و گفته است : يا ايُّهَا الّذينَ امَنُوا تُوبُوا اِلَى اللَّهِ تَوبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أنْ يُكفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّاتٍ [ 16 ] و پس از اين كه گناهان كبيره را برشمرده است و تهديد به مجازات كرده فرموده است : اِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ و عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَاُولئكَ [ 16 ] سوره تحريم ( 66 ) آيه ( 8 ) يعنى : اى مؤمنان به درگاه خدا توبه نصوح كنيد ، باشد كه خداوند گناهانتان را محو گرداند و شما را به باغهاى بهشتى داخل گرداند . يُبَدِّلُ اللَّه سَيِئاتِهِمْ حَسَناتٍ . سوره فرقان ( 25 ) آيه ( 70 ) يعنى بگو كسانى كه از گناه توبه كنند و با ايمان به خدا عمل صالح به جاى آورند ، پس خداوند گناهان آنان را بدل به ثواب گرداند .)
هفتم : خداوند در عذاب و بلا با اين كه هنگام نافرمانىاش از عمل او آگاه است شتاب نكرده و او را در جايى كه مرتكب عمل خلافى شده رسوا نمىكند ، بلكه او را بر رستگارىاش مهلت مىدهد و پرده بخشش و حلمش را بر روى او مىگستراند .
هشتم : خداوند در پذيرش توبه و بازگشت او به سوى خود ، اصرار مىورزد ، همان طور كه پادشاهان [شايد مقصود شارح از پادشاهان ، ائمه ( ع ) و اولى الامر حقه باشد و گرنه رفتار ديگر پادشاهان چنين نيست ، م . ) درباره كسانى كه بدى كرده باشند و درخواست عفو نمايند ، رفتار مىكنند ، و خالق نه تنها به دليل ارتكاب جرم و گناه با مخلوق مناقشه نمىكند و در محاسبه با او سخت نمىگيرد بلكه توبه او را مىپذيرد و بر او آسان مىگيرد . زيرا به خداى متعال نه از ناحيه گناهكار زيانى مىرسد ، و نه از بازگشت توبه كننده سودى عايد او مىشود ، چه او بىنياز مطلق است .
نهم : خداوند متعال او را از رحمت و بخشش نااميد نكرده ، زيرا گفته است : يا عبادى الَّذين اَسْرَفُوا على اَنْفُسِهِم لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّه( سوره زمر ( 39 ) آيه ( 53 ) يعنى : اى بندگانى كه اسراف بر خويشتن روا داشتيد از رحمت خدا نااميد نباشيد )
دهم : خداوند دورى جستن او از گناه و بازگشتش از گناه را ، حسنه قرار داده است ، آنجا كه پس از بيان توبه مىفرمايد : « فَاُولئكَ يُبَدِّلُ اللَّه سِيّئاتِهِمْ حَسَناتٍ » و هر بدى او را يك بد و هر خوبى او را ده برابر به شمار مىآورد ، آنجا كه فرموده
است : مَن جاء بالحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالُها وَ مَنْ جاء بالسَّيِّئه فَلا يُجْزى اِلاّ مِثْلُها (سوره انعام ( 6 ) آيه ( 160 ) يعنى : هر كس كار نيكو انجام دهد ، او را ده برابر پاداش خواهد بود ، و هر كس كار بد كند ، جز به اندازه همان كار بد مجازات نگردد .)
يازدهم : اوست كه در توبه را بر روى بندهاش باز گشوده است ، آنجا كه فرموده است : غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوبِ شَديدِ العِقابِ ذى الطَّولِ [سوره مؤمن ( 40 ) آيه ( 3 ) يعنى : خدايى كه بخشنده گناه و پذيرنده توبه بندگان و صاحب رحمت و نعمت است .] ، وَ هُوَ الَّذى يَقْبِلُ التَّوبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُو عَنِ السَّيِّئاتِ [سوره شورى ( 42 ) آيه ( 25 ) يعنى : اوست خدايى كه توبه بندگانش را مىپذيرد و از گناهانشان مىگذرد .] . همچنين در طلب بخشش و رضا را به روى او باز كرده است ، چون پس از بازگشت بنده به او فرمان داده است و راهنمايى به رضا و خوشنودى خود فرموده است .
دوازدهم : هر گاه خدا را بخواند ، ندايش را مىشنود ، به دليل اين آيه مباركه : اِنَّ ربّى لَسَميعُ الدُّعآء [سوره ابراهيم ( 14 ) آيه ( 39 ) يعنى : به راستى كه پروردگار من شنونده دعاست .] و هر گاه با او راز و نياز كند ، از راز او آگاه است ، به دليل آيه : يَعْلَمُ السٌّرَ و اَخْفى [سوره طه ( 20 ) آيه ( 7 ) يعنى : او نهان و مخفىترين امور جهان را مىداند .] پس نيازمندى خود را بر او عرضه كند چه مخفيانه و چه آشكارا ، و از او در كارها كمك بطلبد . و آنچه از گرفتاريها و مشكلات در دل دارد ، سفره دل را باز كند و از او رفع گرفتاريهاى خود را درخواست نمايد ، تا از گنجهاى رحمت خود آنچه را كه جز او كسى توان دادن آنها را ندارد ، مانند فزونى عمر و تندرستى و گشايش روزيها ، به وى مرحمت كند .
سيزدهم : با دادن اجازه درخواست و پرسش از او ، كليد گنجهاى نعمت خود را در اختيار او قرار داده است . لفظ مفاتيح ( كليدها ) را استعاره آورده
است براى دعاها ، به اين دليل كه دعاها وسيله كسب نعمت و كمال رحمتند ، هر گاه خدا بخواهد به وسيله دعا درهاى گنجهايش را باز مىگشايد ، و همچنين لفظ ابواب ( درها ) را عاريه آورده است براى وسايل جزئى نعمتهايى كه به بنده مىرسد . مقصود از خزانههاى نعمت پروردگار همان خزانههاى آسمانها و زمين است . زيرا همه نعمتها از آن او و به دست اوست . و احتمال دارد بدان وسيله اشاره كرده باشد به نعمت معقول از آسمان جود حق تعالى و آنچه در تحت قدرت او از خيرات ممكن وجود دارد . صفت استمطار ( طلب نزول باران ) را استعاره آورده است از درخواست نعمتهاى الهى از باب شباهت آنها به باران در اين كه هر دو وسيله حيات و به مصلحت حال انسانند در دنيا و درخواست كننده آنها به طالب باران مىماند كه امام عليه السلام با ذكر كلمه « شآبيب قطرههاى باران » زمينه اين استعاره را در سخنان خود فراهم ساخته است .
در تمام اين قياسها كبراى مقدر چنين است : و هر كس كه چنان باشد او سزاوارتر است براى اين كه روى دل را به جانب او گردانده ، از او درخواست نياز شود . پس از آن كه حضرت على ( ع ) فرزندش را با اين جاذبه وادار به دعا و درخواست نموده است ، آنگاه او را متوجه ساخته است كه اجابت دعا گاهى به كندى صورت مىپذيرد و به تأخير مىافتد . و بعد اسباب تأخير اجابت دعا را برشمرده است تا از اجابت دعا نااميد نگردد .
اوّل : بخشش به اندازه خلوص نيّت است : يعنى اين كه اجابت در گرو آمادگى به وسيله خلوص نيّت است ، پس هر گاه در اجابت تأخير شد ، شايد علّت تأخير ، خالص نبودن نيّت باشد .
دوم : بسا كه تأخير اجابت دعا به دليلى است كه خدا مىداند ، خود آن تأخير از جمله اسباب آمادگى بيشتر درخواست كننده و آرزومند است ، براى
بخشش آنچه كه بالاتر و ارزشمندتر است از آنچه كه او درخواست بخشش آن را دارد ، پس آن را وقتى مىدهد كه وى آمادگى كامل پيدا كند ، زيرا به اندازه ارزش اهل تصميم و اراده ، دعوتنامهها مىآيد ، و به مقدار زحمت و رنج ، مقامات والا به دست آيند .
سوم : گاهى مورد درخواست مصلحتى براى بنده خدا ندارد ، به خاطر اين كه اگر مثل ثروت ، مقام و ساير خواستههاى دنيوى محض را به او بدهند باعث تباهى دين او خواهد شد ، بنابر اين خداوند درخواست او را اجابت نمىكند ، بلكه بهتر از آن را در دنيا و يا در آخرت به وى مرحمت مىكند و اين تغيير به خاطر مصلحت و يا خير او است . آنگاه با تعريف موارد درخواست وى آنچه را كه شايسته است از خدا بطلبد ، يعنى آنچه كه نيكىاش پايدار و از گرفتارىاش در امان است ، از قبيل فراهم آمدن وسايل خوشبختى جاودانه و يادگار خوب ميان بازماندگان ، نه ثروت مطلب را به پايان مىرساند .
وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّكَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لاَ لِلدُّنْيَا وَ لِلْفَنَاءِ لاَ لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لاَ لِلْحَيَاةِ وَ أَنَّكَ فِي مَنْزِلِ قُلْعَةٍ وَ دَارِ بُلْغَةٍ وَ طَرِيقٍ إِلَى اَلْآخِرَةِ وَ أَنَّكَ طَرِيدُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِي لاَ يَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ وَ لاَ يَفُوتُهُ طَالِبُهُ وَ لاَ بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِكُهُ فَكُنْ مِنْهُ عَلَى حَذَرِ أَنْ يُدْرِكَكَ وَ أَنْتَ عَلَى حَالٍ سَيِّئَةٍ قَدْ كُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَكَ مِنْهَا بِالتَّوْبَةِ فَيَحُولَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ ذَلِكَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَكْتَ نَفْسَكَ يَا بُنَيَّ أَكْثِرْ مِنْ ذِكْرِ اَلْمَوْتِ وَ ذِكْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ وَ تُفْضِي بَعْدَ اَلْمَوْتِ إِلَيْهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَكَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَكَ وَ لاَ يَأْتِيَكَ بَغْتَةً فَيَبْهَرَكَ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلاَدِ أَهْلِ اَلدُّنْيَا إِلَيْهَا وَ تَكَالُبِهِمْ عَلَيْهَا فَقَدْ نَبَّأَ اَللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ لَكَ نَفْسَهَا وَ تَكَشَّفَتْ لَكَ عَنْ مَسَاوِيهَا فَإِنَّمَا أَهْلُهَا كِلاَبٌ عَاوِيَةٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِيَةٌ يَهِرُّ بَعْضُهَا عَلَى بَعْضٍ وَ يَأْكُلُ عَزِيزُهَا ذَلِيلَهَا وَ يَقْهَرُ كَبِيرُهَا صَغِيرَهَا نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ وَ أُخْرَى مُهْمَلَةٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَكِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَةٍ بِوَادٍ وَعْثٍ لَيْسَ لَهَا رَاعٍ يُقِيمُهَا وَ لاَ مُسِيمٌ يُسِيمُهَا سَلَكَتْ بِهِمُ اَلدُّنْيَا طَرِيقَ اَلْعَمَى وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ اَلْهُدَى فَتَاهُوا فِي حَيْرَتِهَا وَ غَرِقُوا فِي نِعْمَتِهَا وَ اِتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا رُوَيْداً يُسْفِرُ اَلظَّلاَمُ كَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ اَلْأَظْعَانُ يُوشِكُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ يَلْحَقَ
منزل قلعه : جايى كه براى ساكن شدن شايستگى ندارد بلغه : مقدارى از زندگى كه انسان دسترسى ندارد ازر : نيرو توان يبهّره : پيروز گرديد و او را رنجاند ، اصل بهر به معناى سركشى و فرار نفس از رنج است . اخلد الى كذا : به او مربوط است .
تكالب : حمله بر يكديگر . مساوى : عيبها ضراوة : زير نظر گرفتن شكار و حمله بر او . معقّله : دربند مجهول و مجهل : كوره راهى كه هيچ نشانهاى در آن نيست . واد وعث : شنزار وسيعى كه پاى انسان و حيوان بر روى آن استوار نماند ( بلكه در آن فرو رود ) المسيم : شبان
« و بدان كه تو براى آخرت آفريده شدهاى نه براى دنيا و براى فنا نه براى هستى ، براى مردن نه براى زندگى ، و تو در جايى هستى كه بايد كوچ كنى و در سرايى موقّت و در راهى به سوى آخرت هستى . و تو رانده مرگى هستى كه گريزندهاش ، از آن رهايى ندارد و جويندهاش آن را از دست نمىدهد ، و بناچار آن را در مىيابد ، پس مبادا مرگ تو را در حال گناهى دريابد كه تو با خود مىگفتى از آن توبه خواهم كرد و مرگ بين تو و آن انديشه فاصله اندازد ، كه در آن صورت خود را تباه كردهاى .
پسرك من ، بيشتر به ياد مرگ و پىآمدهاى پس از مرگ باش كه ناگهان پس از مرگ با آنها درگير مىشوى . تا مرگ نزد تو نيامده خود را آماده كن و كمرت را ببند تا مبادا ناگهان مرگ تو را دريابد و بر تو غلبه كند . بترس از اين كه با دلبستگى و اعتماد به دنيا و حرص و آز دنيا داران نسبت به آن و دشمنى با هم بر سر دنيا فريب بخورى ، زيرا كه خداوند به تو درباره آن خبر داده است و دنيا خود را برايت وصف كرده و بديهايش را برملا ساخته است . طالبان دنيا همانند سگان پارس كننده و درندگان در جستجوى شكارند ، بعضى از آنها بر بعضى ديگر پارس مىكنند ، و توانا ناتوان را مىخورد ، و بزرگ بر كوچك بازور صدمه مىزند ، بعضى همچون چهار پايانى دربند بسته و بعضى ديگر چون چهارپايانى هستند ، رها ، گم كرده خرد ، بىهدف ، چهار پايانى يله و بىلجام براى چريدن آفت و زيان در بيابانى سخت و سهمگين شبانى كه نگهدارى آنها را عهدهدار باشد و يا آنها را بچراند وجود ندارد دنيا آنان را به راه نابينايى مىبرد ، و ديدهشان را از ديدن نشان هدايت و رستگارى پوشانده است ، آنان در گمراهى سرگردان و در نعمت و خوشى دنيا فرو رفتهاند و آن را معبود و پروردگار خود دانند ، پس دنيا آنان را بازيچه قرار داده و آنان هدف اصلى خود را از ياد بردهاند اندكى مدارا كن و بگذار تا تاريكى برطرف شود ، گويى كاروان فرا رسيد ، نزديك است هر كس كه بشتابد بدانها بپيوندد » .
در اين بخش از وصيّت ، امام ( ع ) به چند امر توجّه داده است :
اوّل : هدف از آفرينش و هستى ، آخرت است نه دنيا ، مرگ و نيستى است ، نه زندگى و بقاى در اين عالم و اين امور عوامل اسباب عرضى هستند نسبت به وجود انسان به خاطر اين كه آنها لازمه هستى و وجود مىباشند و اما نخستين علّت واقعى از وجود انسان ، همان رسيدن به كمال و پاك و وارسته بودن از وابستگيهاى دنيا و نيل به محضر پروردگار متعال است . امام على ( ع ) اين هدفهاى نهايى را كه وصول بدانها قطعى است براى او خاطرنشان ساخته است تا به خاطر آنها و براى پس از مرگ كار كند ، و كمتر بر دنيا و آبادانى دنيا اعتماد كند ، و نبايد دل به ماندن در دنيا ببندد ، زيرا دنيا عارضى و از بين رفتنى است .
دوّم : او را هشدار داده است بر اين كه دنيا جاى ماندن نيست ، بلكه جاى عبور است و براى وطن گزيدن و زيستن آفريده نشده . دنيا جاى تلاش و كوشش است ، آفريده شده است تا انسان قوتى از آن براى رسيدن به آخرت گيرد و چون اينجا راهى است براى آخرت ، توشهاى برگيرد .
سوّم : او را متوجه ساخته است كه رانده مرگ است ، لفظ الطّريد ( رانده شده ) را عاريه آورده است از او از نظر شباهت او به شكارى كه درنده و غير درنده او را به گوشهاى مىراند . آنگاه مرگ را معرفى كرده است به اين ترتيب كه هيچ كس نمىتواند با فرار از دست مرگ نجات يابد و ناگزير مرگ او را در مىيابد تا او را هشدار دهد و او را به وسيله اطاعتش آماده مرگ سازد ، اطاعتى كه باعث مقاومت در برابر ترس و بيمها و سختيهاى مرگ شود . از اينرو فرموده است : از مرگ بترس . . . تا كلمه نفسك ( خودت را ) يعنى : بر حال گناه باقى ماندنت در حالى كه با خود مىگفتى از آن توبه مىكنم ناگهان مرگ تو را دريابد و بين تو و انديشهات فاصله اندازد . و كلمه يحول عطف است بر يدركك و اذا حرف مفاجاة است .
چهارم : دستور داده است كه مرگ و آنچه از گرفتاريها را كه ناگهان او را در ميان گيرند ، بيشتر ياد كند ، زيرا اين كار باعث عبرت و نفرت از امور دنيايى شده ، عظمت كار را درك كرده ، آماده براى مرگ و بعد از مرگ مىگردد . از اينرو فرموده است : تا وقتى كه مرگ نزد تو آيد تو خود را آماده و كمر بسته كنى ، يعنى به وسيله كمالات آماده شوى ، مبادا مرگ ناگهانى فرا رسد و تو را دريابد .
عبارت : و لا يأتيك عطف بر جمله حتّى يأتيك ، است و واو در : وقد واو حال است و همچنين ، بغته حال است ، و يبهرك منصوب به أن مقدره پس از فاى در جواب نفى است .
پنجم : او را از گول خوردن به دليل دلبستگى اهل دنيا به دنيا و خصومت و ستيز بر سر دنيا ، منع كرده است و هشدار داده است او را كه سزاوار نيست او چنين گول و فريبى بخورد . اين مطالب به صورت قياسات مضمر آمده است :
عبارت : فقد نبّأك اللّه ، تا : عنها ، صغراى قياس اوّل است ، مثل قول خداى تعالى : وَ مَا الحَيوةُ الدُّنيا الاّ لَعبٌ و لَهْوٌ [سوره انعام ( 6 ) آيه ( 32 ) يعنى : زندگى دنيا جز بازيچه كودكان و هوسرانى بىخردان چيزى نيست . ] كه در چند مورد از قرآن مجيد آمده است و قول خداى متعال : اِنَّما مَثَلُ الحَيواةِ الدُّنيا كَماءٍ اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ [سوره يونس ( 10 ) آيه ( 24 ) يعنى : براستى زندگانى دنيا مانند آبى است كه از آسمانها فرو فرستاديم .] . و گفته امام عليه السلام « و نعت لك نفسها » يعنى : دنيا خود را براى تو معرّفى كرده است صغراى قياس دوم است ، و به صيغه مذكر نعت نيز نقل كردهاند ، به اين معنى كه خداوند دنيا را براى او معرّفى كرده است ، و معناى توصيف دنيا خودش را ، همان تعريف به زبان حال است ، با اين بيان كه آنجا محلّ غم و اندوهها و گرفتارى و بيماريهاى و سراى هر مصيبت و منزلگاه هر شرّ و فتنه است . و گفتار امام ( ع ) : و انّما اهلها تا آخر ، صغراى قياس سوم است .
كبراى مقدّر در قياس اوّل چنين است : و هر كس را كه خداى متعال از آن اين چنين خبر دهد شايسته نيست فريب او را بخورند . تقدير كبراى قياس دوم اين طور است : و هر كسى كه خود را چنين معرّفى كند نبايد گول او را خورد . و تقدير كبرا در قياس سوّم اين است : و هر كس چنان باشد سزاوار نيست كه فريب عمل او را بخورند .
بدان كه امام ( ع ) در اين دو مثل به تقسيم بندى مردم دنيا اشاره فرموده است كه آنها به لحاظ قواى غضب و شهوت و پيروى از آن دو به دو دسته تقسيم مىشوند : يعنى بعضى از مردم دنيا از قوه غضب خود پيروى مىكنند و به خواست آن جامه عمل مىپوشانند ، و بعضى ديگر از قوه شهوت خود پيروى مىنمايند او را لجام گسيخته به حال خود رها كنند و از هدف خلقت خود غفلت ورزند ، و براى دسته اوّل به سگان پارس كننده و درندگان در پى طعمه ،
مثل زده است و به مطابقت مثل به مورد تشبيه ، وسيله جمله : يهرّ فرياد مىكند تا كلمه : صغيرها كوچكشان اشاره فرموده است . و صفت فرياد برآوردن ، استعاره است براى درآويختن مردم دنيا با يكديگر بر سر دنيا ، و همچنين لفظ : اكل ( خوردن ) كنايه از غلبه بعضى بر بعضى ديگر است . و براى دسته دوم ، به چهارپايان مثل زده است به لحاظ غفلت آنها همچون چهارپايان از هدف اصلى ، آنگاه اينان دسته دوم را بر دو قسم تقسيم كرده است : بسته و رها و لفظ ، معقّله ( بسته ) را عاريه آورده است از كسانى كه به ظاهر امور شرع و امام عادل تمسّك جستهاند ، پس وى آنان را پايبند به ديانت فرموده و بدين وسيله از رها گذاشتن در پيروى از خواستهاى نفس و فرو رفتن در آنها مانع شده است ،
هر چند خود آنان اسرار شريعت را ندانستهاند ، بنابر اين ، آنان در حقيقت همانند گوسفندانى هستند كه چراننده ، آنها را بسته است . و به وسيله كلمه : مهملة ( رها ) اشاره كرده است به كسانى كه در پيروى از خواستهايشان ، رهايند و از فرمان امام خود بيرون رفته ، به اوامر او پاى بند نشدهاند پس آنان همچون چهارپايانى رها و بىلجامند . و به وجه شبه با اين عبارت اشاره كرده است :
كسانى كه خودشان را گم كردهاند . . . تا آخر . و احتمال دارد مقصود از عقول ،
همان عقل جمع عقال باشد ، پس ضمّه اشباع شده ، قلب به واو شده است به پيروى از كلمه مجهولها . و احتمال دارد كه مقصود از آن « جمع عقل » به معنى پناهگاه باشد ، يعنى اين كه خواستهاى نفسانى ، آن كسانى را كه به دنيا پناه ببرند و آن را پيشواى خود قرار دهند ، تباه مىسازد .
وجه تطبيق اين مثل آن است كه اين دسته از مردم در سود نجستن از عقلها و اعتمادشان به خواستهاى ناهنجار و سرگرمى آنها به تمايلات دنيوى ،
در حالى كه پى اخلاق ناپسند و آلودگيهاى هوى و هوس هستند ، پيشوايى ندارند تا آنها را بر اطاعت خدا ، در راه هدايت به مكارم اخلاق رهنمود باشد ، آنان مانند چهارپايان رها شدهاى هستند كه فاقد عقلند و سر به بيابان مىگذارند در حالى كه افسار گسسته و حيران در بيابان وحشتناكى سرگردانند بدون آن كه شبانى باشد تا از آنها مراقبت كند و آنها را به چراگاه ببرد و بعضى گفتهاند : سروح آفة ، صحيح است ، يعنى آفتى را چريده است كه از امكان بهره بردارى خارج شده است و اين روايت بدرستى و حقيقت نزديكتر است .
مقصود از راههاى نابينايى ، راههاى نادانى و روشهاى باطل است كه هيچ كس در آنها راه به جايى نمىبرد ، همان طورى كه نابينا راه را نمىيابد . در سخنان امام سلوك اهل دنيا به دنيا ، نسبت داده شده است ، از آن جهت كه دنيا باعث فريب و غفلت آنان از آيندهشان مىگردد .
و همچنين عبارت چشمهايشان را از ديدن نشانه هدايت پوشانده است ، يعنى ديدگان عقلشان را از جايگاههاى هدايت كه همان نشانههاى خداوند و منزلگاههاى حركت به سوى خداست ، پوشانده است . و سرگردان ماندن آنها در دنيا اشاره است به گمراهى ايشان از راههاى حقّ . و كلمه غرق شدن را به اعتبار تسلّط نعمتهاى دنيا بر عقول مردم و در اختيار گرفتن آنان ، استعاره آورده است ، همان طورى كه آب بر شخص غرق شده تسلّط مىيابد .
همچنين عبارت : آن را پروردگار خود قرار دادهاند استعاره است به اعتبار خدمت مردم به دنيا ، پس دنيا با آنان بازى مىكند ، چون آنان بندگان او هستند ، و آنها با دنيا بازى مىكنند ، زيرا بدون اين كه سودى ببرند سرگرم آن هستند ، و آنچه را كه شايستهتر به انجام است ، ترك كردهاند ، و ماوراى دنيا ( رستاخيز ) را كه به خاطر آن آفريده شدهاند فراموش كردهاند .
وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ مَنْ كَانَتْ مَطِيَّتُهُ اَللَّيْلَ وَ اَلنَّهَارَ فَإِنَّهُ يُسَارُ بِهِ وَ إِنْ كَانَ وَاقِفاً وَ يَقْطَعُ اَلْمَسَافَةَ وَ إِنْ كَانَ مُقِيماً وَادِعاً وَ اِعْلَمْ يَقِيناً أَنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَكَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَكَ وَ أَنَّكَ فِي سَبِيلِ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ فَخَفِّضْ فِي اَلطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِي اَلْمُكْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ وَ لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لاَ كُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى اَلرَّغَائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً وَ لاَ تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اَللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَيْرُ خَيْرٍ لاَ يُنَالُ إِلاَّ بِشَرٍّ وَ يُسْرٍ لاَ يُنَالُ إِلاَّ بِعُسْرٍ وَ إِيَّاكَ أَنْ تُوجِفَ بِكَ مَطَايَا اَلطَّمَعِ فَتُورِدَكَ مَنَاهِلَ اَلْهَلَكَةِ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتَ أَلاَّ يَكُونَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّكَ مُدْرِكٌ قَسْمَكَ وَ آخِذٌ سَهْمَكَ وَ إِنَّ اَلْيَسِيرَ مِنَ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ أَعْظَمُ وَ أَكْرَمُ مِنَ اَلْكَثِيرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ كَانَ كُلٌّ مِنْهُ وَ تَلاَفِيكَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِكَ أَيْسَرُ مِنْ إِدْرَاكِكَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِكَ وَ حِفْظُ مَا فِي اَلْوِعَاءِ بِشَدِّ اَلْوِكَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِي يَدَيْكَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِي يَدَيْ غَيْرِكَ وَ مَرَارَةُ اَلْيَأْسِ خَيْرٌ مِنَ اَلطَّلَبِ إِلَى اَلنَّاسِ وَ اَلْحِرْفَةُ مَعَ اَلْعِفَّةِ خَيْرٌ مِنَ اَلْغِنَى مَعَ اَلْفُجُورِ وَ اَلْمَرْءُ أَحْفَظُ لِسِرِّهِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِيمَا يَضُرُّهُ مَنْ أَكْثَرَ أَهْجَرَ وَ مَنْ تَفَكَّرَ أَبْصَرَ قَارِنْ أَهْلَ اَلْخَيْرِ تَكُنْ مِنْهُمْ وَ بَايِنْ أَهْلَ اَلشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ بِئْسَ اَلطَّعَامُ اَلْحَرَامُ وَ ظُلْمُ اَلضَّعِيفِ أَفْحَشُ اَلظُّلْمِ إِذَا كَانَ اَلرِّفْقُ خُرْقاً كَانَ اَلْخُرْقُ رِفْقاً رُبَّمَا كَانَ اَلدَّوَاءُ دَاءً وَ اَلدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَيْرُ اَلنَّاصِحِ وَ غَشَّ اَلْمُسْتَنْصَحُ وَ إِيَّاكَ وَ اَلاِتِّكَالَ عَلَى اَلْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ اَلنَّوْكَى وَ اَلْعَقْلُ حِفْظُ اَلتَّجَارِبِ وَ خَيْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَكَ بَادِرِ اَلْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَكُونَ غُصَّةً لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ يُصِيبُ وَ لاَ كُلُّ غَائِبٍ يَئُوبُ وَ مِنَ اَلْفَسَادِ إِضَاعَةُ اَلزَّادِ وَ مَفْسَدَةُ اَلْمَعَادِ وَ لِكُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَةٌ سَوْفَ يَأْتِيكَ مَا قُدِّرَ لَكَ اَلتَّاجِرُ مُخَاطِرٌ وَ رُبَّ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِيرٍ لاَ خَيْرَ فِي مُعِينٍ وَ لاَ فِي صَدِيقٍ ظَنِينٍ سَاهِلِ اَلدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَكَ قَعُودُهُ وَ لاَ تُخَاطِرْ بِشَيْءٍ رَجَاءَ أَكْثَرَ مِنْهُ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَجْمَحَ بِكَ مَطِيَّةُ اَللَّجَاجِ اِحْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيكَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى اَلصِّلَةِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اَللَّطَفِ وَ اَلْمُقَارَبَةِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى اَلْبَذْلِ وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى اَلدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اَللِّينِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى اَلْعُذْرِ حَتَّى كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ وَ كَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَيْكَ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَضَعَ ذَلِكَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَيْرِ أَهْلِهِ لاَ تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِيقِكَ صَدِيقاً فَتُعَادِيَ صَدِيقَكَ وَ اِمْحَضْ أَخَاكَ اَلنَّصِيحَةَ حَسَنَةً كَانَتْ أَوْ قَبِيحَةً وَ تَجَرَّعِ اَلْغَيْظَ فَإِنِّي لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لاَ أَلَذَّ مَغَبَّةً وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَكَ وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى اَلظَّفَرَيْنِ وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً يَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ يَوْماً مَا وَ مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لاَ تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اِتِّكَالاً عَلَى مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لاَ يَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَى اَلْخَلْقِ بِكَ وَ لاَ تَرْغَبَنَّ فِيمَنْ زَهِدَ عَنْكَ وَ لاَ يَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَى عَلَى قَطِيعَتِكَ مِنْكَ عَلَى صِلَتِهِ وَ لاَ تَكُونَنَّ عَلَى اَلْإِسَاءَةِ أَقْوَى مِنْكَ عَلَى اَلْإِحْسَانِ وَ لاَ يَكْبُرَنَّ عَلَيْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ فَإِنَّهُ يَسْعَى فِي مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِكَ وَ لَيْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ
تعدوه : از آن حدّ تجاوز كنى تخفيض : بر خويشتن آسان گرفتن اوجفت : شتافت حرب : گرفتن ثروت و مال اجمال فى الطّلب : به سهل و ساده گرفتن درخواست به حدّى كه خوب و خوش گردد . مناهل : جايگاههاى رفع تشنگى ، آبشخورها .
حرفة : تنگى روزى و محروميّت و نااميدى . اهجر الرّجل : هنگامى كه سخن ناروا بگويد . رفق : نرمى و مدارا ، ضدّ درشتى .
نوكى : جمع انوك احمق ، نادان . فرصة : وقت ممكن . ظنين : متهم . صرم : بريدن محضه النصيحة : به او نصيحت صميمانه و بىآلايش كن . مغبّة : عاقبت ، نتيجه .
« و بدان اى پسرك من هر كس كه مركب سوارى او شب و روز باشد ، به وسيله آن سير مىكند ، هر چند در حال توقف باشد و راه مىپيمايد هر چند ايستاده و در آرامش باشد .
و به يقين بدان كه تو هرگز به آرمانت نرسى ، و هرگز مرگ از تو دست بر نمىدارد ، و تو راهى همان راهى هستى كه پيشينيانت رفتند ، پس زياد در طلب مال دنيا تلاش مكن ، و در آنچه كسب مىكنى نيكو كار باش ، زيرا بسا پىگيرى و تلاش كه باعث از دست رفتن سرمايه شود ، بنابر اين هر تلاشگرى به روزى نمىرسد ، و هر معتدل و خوشرفتارى نااميد نمىگردد . خود را از هر نوع پستى و زبونى بالاتر بدان ، هر چند كه تو را به نعمتهاى زيادى برساند ، زيرا هرگز برابر آنچه از جان خود مايه مىگذارى دست نخواهى يافت ، و بنده ديگرى مباش كه خداوند تو را آزاد قرار داده است . چه حسنى دارد آن خيرى كه جز با بدى به دست نيايد ، و چه خوبى دارد آن آسايش و رفاهى كه جز با دشوارى ميّسر نگردد ؟ مبادا مركبهاى سوارى طمع ، تو را با سرعت به سمت مراكز تباهى ببرند ، و اگر توانگرى ، بين تو و خداوند صاحب نعمت ، فاصله نمىافكند در پى مال برو ، زيرا تو نصيب خود را مىبرى و به سهم روزى خود مىرسى ، و اندكى كه از جانب خداوند پاك به تو برسد بزرگتر و ارزشمندتر از بسيارى است كه از طرف خلق او برسد ، هر چند كه همه چيز از آن اوست .
جبران آنچه بر اثر خاموشى و سكوت به تو نرسيده است آسانتر است از دريافتن چيزى كه به علّت حرف زدن از دست دادهاى ، و حفظ و نگهدارى محتواى ظرف در گرو محكم بودن بند آن است و نگهداشتن آنچه در دست دارى نزد من ،
بهتر است از خواستن آنچه كه در دست ديگران است ، و تحمّل تلخى نااميدى بهتر است از اميد بستن به مردم و تنگدستى همراه با پاكدامنى بهتر است از بىنيازى همراه با آلودگى به گناه ، و هر كسى سرّ خود را بهتر نگاه مىدارد . بسا كسى كه سعى در كارى مىكند كه به ضرر اوست . پرگو ، ياوهگو باشد ، و هر كه بينديشد بينا و هوشيار گردد ، همدم نيكوكاران باش تا از ايشان باشى ، و از بدان فاصله بگير تا از آنها نباشى ، بدترين خوراك ، لقمه حرام است و زشتترين ستم ، بر ناتوان است ، آنجا كه مدارا كردن ، سختگيرى به حساب آيد ، درشتى و سختگيرى مدارا محسوب خواهد شد . بسا دارويى كه درد ، و بسا دردى كه دارو باشد ، چه بسا كسى پند دهد كه شايستگى ندارد و به طالب نصيحت خيانت كند . از اميد بستن به آرزوها حذر كن ، زيرا تمنيّات سرمايه كمخردان و ابلهان است ، و عقل همان برخوردارى از تجربههاست ، بهترين تجربههايت همان است كه تو را پند دهد ، از فرصت خود استفاده كن ، پيش از آن كه باعث تأسّف و اندوه شود . هر جوينده به مقصود خود نمىرسد ، و چنين نيست كه هر مسافرى باز گردد ، از جمله تبهكاريها از دست دادن توشه سفر و ضايع كردن آخرت است . هر كارى پايانى دارد ، آنچه مقدّر باشد به تو خواهد رسيد ، بازرگان خود را به زحمت و خطر مىاندازد بسا اندكى كه پربركتتر از بسيار است . يار و ياور فرد فرومايه و دوست شخص متّهم ، سودى نمىبرد . تا وقتى كه روزگار بر وفق مراد تو است ، زمانه را آسان گير ، و خود را به خاطر اميد و طمع به بيشتر از آنچه دارى به خطر مينداز مبادا مركب نفست سركشى كند ، و خود را وادار كن تا با برادرت كه از تو جدا شده بپيوندى ، و همچنين بر دوستى وى به هنگام دورى از او ، و بر بخشش به وقت خوددارى او ، و به نزديكى هنگام دورى او ، و به نرمى در وقت درشتى او ، و بر پوزش و عذرپذيرى هنگام بدكارى او خود را وادار كن به طورى كه گويا تو برده او هستى و او بر تو حق نعمت دارد ، مبادا آنچه را كه گفتم در غير مورد به كار بندى ، و يا آن كه آنها را درباره كسانى كه لايق نيستند انجام دهى . با دشمن دوستت ، دوستى مكن كه در حقيقت با دوست خود دشمنى كردهاى ، برادر دينىات را چه خوب باشد يا بد صميمانه نصيحت كن ، خشمت را آهسته آهسته فرو خور ، زيرا من نوشابهاى شيرينتر و گواراتر از آن ، در نهايت نديدهام ، درباره كسى كه با تو به خشم و درشتى برخورد كند ، نرم باش ، زيرا ديرى نخواهد گذشت كه او نيز با تو نرم خواهد شد ، و با دشمنت نيكى كن ، كه آن شيرينترين نوع از دو پيروزى ( انتقام گذشت ) است . و اگر خواستى از برادر دينىات ببرى ، پس به مقدارى راه دوستى را باز نگهدار كه او در صورت تمايل بتواند روزى از آن راه برگردد . و هر كه به تو گمان خير و نيكى داشته باشد ، در عمل به گمان او جامه عمل بپوشان ، و حق برادرت را مبادا ضايع گردانى ، به اعتماد دوستى كه بين تو و او وجود دارد ، زيرا در حقيقت ، آن كسى كه حقش را ناديده گرفتهاى برادر تو به حساب نيامده ، و مبادا اعضاى خانوادهات در اثر رفتار تو بدبختترين مردم باشند ، با كسى كه از تو فاصله مىگيرد ، اظهار علاقه مكن ، و نبايد گسستن برادر دينى از تو بر پيوستن تو با او ، و بدى كردنش بر خوشرفتارى تو با او بچربد و قويتر باشد . و نبايد ظلمى كه ستمگر بر تو روا داشته است ، بزرگ جلوه كند ، زيرا او در حقيقت به زيان خود و سود تو شتافته ، و پاداش كسى كه تو را خوشحال كرده آن نيست كه تو او را غمگين سازى » . اين بخش مشتمل بر سفارش نسبت به لطايفى از حكمت عملى و مكارم اخلاقى است كه امور مربوط به معاش و معاد به وسيله آنها سر و سامان مىيابد ، و در صدر همه آنها توجّه دادن بر ضرورت مرگ را قرار داده تا بر آن اساس آنچه را كه مىخواهد از موارد نصيحت و حكمت ، سفارش و توصيه نمايد . و آن هشدار به دو مطلب است . اوّل آن كه انسان در تمام مدّت عمرش در حال سفر به جانب آخرت است ، و اين سفر با مركبهاى سوارى محسوس و در راههاى محسوس نمىباشد ، بلكه مركب اين سفر ، شب و روز است ، و لفظ مطيّه ( مركب سوارى ) را استعاره از شب و روز آورده است از اينرو كه آن دو اجزاى اعتبارى زمان هستند ، و در پى يكديگر مىآيند و با پايان گرفتن اين اجزاء ، زمان پايان مىگيرد ،
و شخص بر حسب اجزاى زمانى در جايگاههايى قرار مىگيرد كه مدّتش براى او تعيين شده است تا اين دنيا پايان مىگيرد و سفر آخرت آغاز مىشود ، همان طور كه انسان در دنيا منازلى را طى مىكند تا به سر منزل مىرسد ، همچنين در سخن امام ( ع ) ، المسافة ، استعاره است از مدّت مشخّصى كه در دنيا زندگى مىكند ، از اينرو كه گذشت زمان نسبت به انسان گذشت اعتبارى است ، هر چند كه او به نحو متعارف ايستاده باشد ، فاصلهاش را تا لحظه اجل سوار بر آن مركبها با اين كه او آرام و برقرار و در حالت آرامش حسّى است طىّ مىكند .
دوم : به وى مىفرمايد ، بيقين بداند كه هرگز به آرزويش نمىرسد . توضيح آن كه انسان همواره چيزهاى دلخواه خود را آرزو مىكند هر چه از آنها به دست آيد و يا آرزويش نسبت به آن نقش بر آب شود ، خواسته ديگرى را مىطلبد ، گر چه خواستهها متفاوت باشد پس آرزو همواره متوجّه خواستهاى است كه در حال حاضر دسترسى به آن ندارد كه در اين باره بايد به وجدان مراجعه كند ، بنابر اين تمام خواستهها به دست نمىآيند ، و همچنين امكان ندارد كه اجل مقدّر انسان از حدّ معين تجاوز كند اگر نه ، اجل نخواهد بود . و اين دو مطلب در حدّ دو صغراى قياسهاى مضمر از نوع شكل اوّل است ، و تقدير كبراى اوّل اين است : و هر كس چنان حركت كند ، بزودى مدّتش به سر مىآيد و به سر منزل آخرت مىرسد . و تقدير كبراى دوم چنين است : و هر كس كه به آرزويش نرسد و اجلش از مدّت مقرّر تجاوز نكند و در راه پيشينيان حركت كند ، بزودى به آنها خواهد پيوست . و چون وى را بر قطعى بودن جدايى از دنيا و پيوستن به آخرت آگاه كرد ، به دنبال آن در اين وصيّت حكمتهاى ياد شده را گنجانده و يادآور شده است ، از آن جمله :
اوّل : زياد در پى دنيا نباشد و بر خود سخت نگيرد و حرص به دنيا نورزد ، بلكه به مقدار نياز در پى آن باشد .
دوم : در كسب دنيا عملش را نيكو گرداند ، توضيح اين كه هر چيزى را به جاى خود قرار دهد ، و از كسب خود به مقدار ضرورت و نياز نگه دارد و زياده بر آن را در راههاى خير و مصارفى كه باعث قرب الهى است صرف كند ، و احتمال دارد كه مقصود از مكتسب ، اشتغال به كسب باشد ، اسم مفعول را به طور مجاز بر مصدر اطلاق كرده است مانند سخن پيامبر ( ص ) : روح القدس بر دلم انداخت كه هرگز كسى نمىميرد مگر اين كه روزى خود را به تمام و كمال دريافت كرده باشد ، پس در طلب روزى بخوبى عمل كنيد . گفتار امام ( ع ) : زيرا بسى جستن . . . تا كلمه : محروم ، هشدار و منع از فرورفتن در طلب دنيا به وسيله سه عامل است :
يكى آن كه گاهى طلب دنيا به از دست دادن سرمايه منتهى مىشود ، چنان كه در زمان ما ديده شده است بازرگانى كه هفده دينار سرمايه داشته ، چندين بار با اين مبلغ به هندوستان سفر كرده است تا آن مبلغ به هفده هزار دينار رسيده است ، آنگاه تصميم گرفته مسافرت را ترك كند و به آنچه خداوند نصيب او ساخته است اكتفا كند . امّا نفس كشنده به سمت بديها او را فريب داد و به بازگشت دعوت نمود و افزون طلبى را بر او تحميل كرد ، تا آن كه دوباره به همان سفر رفت ، دزدان در دريا او را گرفتند و تمام موجودى او را ستاندند و او بىمال و سرمايه بازگشت ، و اين نتيجه آزمندى نكوهش شده است . و آن در حقيقت صغراى قياس مضمر است ، و تقدير كبرايش چنين است : و هر چه منتهى به سلب مال و از دست رفتن سرمايه شود ، سزاوار حرص زدن نيست .
دوم : اين گفتار است ، هر طالب روزى به روزى نمىرسد . اين سخن به عنوان مثل است كه على بن ابى طالب ( ع ) در آن جمله به محروميّت بعضى از طالبان مال اشاره فرموده است تا او خود را با آنان مقايسه كند و در طلب مال حرص نورزد .
سوم : عبارت ، و نه هر خوشرفتارى محروم . توجّه دادن بر تمثيل ديگرى است كه حضرت در اين سخن او را آگاه ساخته از اين كه اعتدال در كسب و كار در بعضى از مردم ، علّت روزى آنهاست ، تا خود را با آنان مقايسه كند و در طلب روزى به نيكى عمل كند .
چهارم : هر چند كه رسيدن او به خواستها و آرزوهايش در گرو نوعى پستى باشد ، خويشتن را بالاتر از آن بداند كه تن به پستى دهد ، چنان كه مثلا دروغ بگويد و يا دغلبازى كند تا به پادشاهى و امثال آن برسد . گرامى داشت نفس و برى داشتن آن پستيها ، باعث پيدايش فضيلتهايى همچون سخاوت ، جوانمردى و بلند همّتى است . زيرا گرامىداشت نفس از پستيها مانند بخل ، ناجوانمردى و دون همّتى باعث دستيابى بر فضايل نفسانى مىشود . همچنين بر حذر داشته است او را از نزديك شدن به پستى ، با اين عبارت : فانك ( زيرا تو ) تا كلمه عوضا ( برابر ) يعنى هر فضيلتى را كه تو از دست مىدهى و به جاى آن رذيلتى را انتخاب مىكنى آن فضيلت در پيشگاه خداوند و بندگان نيكوكارش آن قدر ارزش دارد كه هيچ چيزى هر چند مهمّ با آن برابرى نمىكند و نمىتواند جاى آن را پر كند و عوض آن باشد . اين عبارت به منزله صغراى قياس مضمر است و كبراى مقدّر چنين است : و هر چه كه برابر و عوض او ميسّر نشود ، سزاوار نيست كه آن را به خاطر نزديك شدن به پستيها از دست داده باشد .
پنجم : اين كه برده ديگرى نشود : يعنى اجازه ندهد كه با درخواست چيزى ، ديگران نسبت به او حق احسان پيدا كنند ، و بدان وسيله او را برده خود سازند ، و او هم بر خود خدمتگارى ايشان را لازم شمرد ، به جاى شكر خدا به سپاسگزارى آنها سرگرم شود .
اين گفتار امام كه خداوند او را آزاد قرار داده است ، به منزله صغراى قياس ، و كبراى مقدّر چنين است : و هر كسى را كه خداوند آزاد قرار داده باشد ،
زشت است كه خود را برده ديگرى قرار دهد ، و همچنين گفته امام ( ع ) : و ما خير خير [در سطر 18 ص 46 « و خير خيره » نوشته است كه غلط است . م .] تا كلمه الا بعسر ، استفهام انكارى است ، يعنى آن خيرى كه جز به وسيله شر ، و آسايشى كه جز با دشوارى به دست نيايد ، حسنى ندارد و خير به شمار نمىآيد . و مقصود امام ( ع ) از آن خير و آسايش ، چيزى است كه با تن دادن به پستيها در پى آن است ، و انسان بدان وسيله مثل ثروت و مانند آن برده ديگرى شود . و مقصود از شرّ و دشوارى مقرون به شرّ ، حالاتى مانند ريختن آبرو ، در مقام درخواست از ديگران ، و تن به ذلّت دادن و از اين قبيل پستيهاست . اين عبارت نيز به منزله صغراى قياس است و كبراى مقدّر آن چنين است : و هر چيزى كه خيرى نداشته باشد ، سزاوار نيست كه انسان در پى آن رود و به خاطر آن طوق بردگى ديگران را به گردن اندازد .
ششم : او را از حرص و آز بر حذر داشته است ، و كلمه مطايا ( مركبهاى سوارى ) را استعاره از قوايى آورده است كه همچون قوه : وهم ، خيال ، شهوت و غضب او را به سمت بدى مىكشند و وجه شبه : چنان كه اين قوا چون مركبى سركش نفس عاقله او را حمل مىكنند به سمت خواستهها و آنچه را كه وى از متاع دنيا دل بدان بسته است ، مىبرد . همچنانكه مركبهاى سوارى ، شخص سوار را به مقصدش مىرسانند ، و همين طور ، صفت وجيف استعاره است از سرعت گردن نهادن وى به واسطه آن قوا ، به امور پست و ناروا .
در جمله فتوردك مناهل الهلكة ، كلمه مناهل ( آبشخورها ) استعاره است از موارد هلاكت در عالم آخرت مانند منازل و طبقات جهنّم و وجه شبه بودن آن موارد ، اينست كه نوشيدنى اهل دوزخ مهلك است چنان كه خداوند متعال فرموده است : فَشاربُونَ عَلَيْهِ مِنَ الحَميمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهيم [سوره واقعه ( 56 ) آيات ( 54 55 ) يعنى : آنگاه همه از آب گرم جهنم مىآشامند ، همان طورى كه شتران تشنه آب مىآشامند شما آن آب را از تشنگى مىآشاميد . ] فاء ، در جواب نهيى است كه از تحذير مورد ذكر استفاده مىشود ، و اين عبارت به منزله قضيّه شرطيه متّصله و صغراى قياس مضمر است ، در حقيقت چنين فرموده است : اگر تو را مركبهاى سوارى طمع به سرعت ببرند ، وارد منزلگاههاى هلاكت خواهند كرد ، كبراى آن نيز چنين است : و هر مركب سوارى كه چنان باشد ، سوار شدن بر آن روا نيست .
هفتم : او را منع كرده است از اين كه در صورت امكان بين خود و خدا ، در مورد رسيدن نعمت خدا چيزى را واسطه قرار دهد ، و آن منع از درخواست از ديگران و اظهار ميل به الطاف اوست ، بلكه وى بدون درخواست از مالدارى كه نتيجهاش در صورت بخشش و دادن مال ريختن آبرو و پذيرش خوارى و منّت است ، و در صورت محروم داشتن ، نااميدى و ذلّت ، منتظر نصيب خود از روزيى باشد كه خداوند براى او مقرر داشته است . و امام ( ع ) او را به وسيله دو عبارت مقدّر تشويق به اين مطلب فرموده است :
اوّل در جمله ، زيرا تو نصيب خود را مىبرى و به سهم خود مىرسى ،
يعنى از روزى خدا . و كبراى مقدّر چنين است : و هر كس اين چنين باشد ، سزاوار نيست كه بين خود و خدا واسطهاى قرار دهد تا از او روزى خود را بطلبد .
دوم : گفته امام ( ع ) : براستى كه اندك . . . تا كلمه : خلق او ، يعنى هر نعمتى كه از جانبى برسد كه مورد ستايش و پسنديده است ، همان جهتى كه خداوند متعال طلب روزى را از آن جهت مقرّر داشته است ، اگر چه اندك باشد ، نزد خدا ارزشمندتر و والاتر از نعمت زيادى است كه از راه ديگر نظير درخواست از غير خدا و تمايل به او مىطلبد . و كبرا در حقيقت چنين است : و هر چه مهمتر باشد ، شايسته است كه انسان آن را بطلبد .
و گفته امام ( ع ) : هر چند كه همه نعمتها از آن اوست ، يعنى ، اگر روزى از جانب مردم هم باشد ، باز از طرف خداست ، جز اين كه شايسته آن است كه ابتدا به خدا توجّه قلبى پيدا شود نه غير خدا ، زيرا او مبدأ همه چيز و عنايتش به همه يكسان است .
هشتم : عبارت امام ( ع ) : و تلافيك ( جبران كردن تو ) ، تا كلمه ، منطقك ( حرف زدن تو ) ، هشدارى است بر لزوم برترى دادن و ترجيح خاموشى بر پرگويى .
به صورت قياس مضمرى كه اين عبارت صغراى قياس است ، توضيح آن كه خاموشى بسيار هر چند كه مستلزم خطا باشد مانند دمفروبستن از گفتن آنچه كه سزاوار گفتن است چون سخنان حكمت آميز و يا سخنى كه پارهاى از مصالح را در پى دارد و ليكن بيشتر اوقات ممكن است آن را با سخن بموقع جبران كرد ، امّا خطاى پرگويى را براستى كه نمىشود جبران كرد ، و اگر امكان داشته باشد ،
در نهايت دشوارى خواهد بود . از اينرو ، جبران خاموشى مفرط و زيان آن به وسيله گفتار ، آسانتر از جبران زيان پرگويى است . به دليل زيادى خطا در گفتار است كه مردم در مذمّت پرگويى و ستايش خاموشى سخنان بسيارى گفتهاند .
كلمه المنطق ( سخن گفتن ) احتمال دارد ، مصدر ميمى باشد ، در آن صورت ، من براى بيان جنس خواهد بود . و ممكن است اسم مكان يعنى جاى سخن گفتن باشد كه در آنجا كلمه من براى ابتداى غايت در مكان خواهد بود . و در حقيقت كبراى قياس چنين است : هر چه كه آسانتر است براى تو شايستهتر است . و نتيجه قياس آن است كه جبران سكوت براى تو شايستهتر است ، و اين خود مستلزم رجحان و برترى خاموشى است .
نهم : او را متوجّه ساخته بر حفظ مالى كه در دست دارد ، آن نوع حفظ و نگهدارى كه شايسته است ، و آن عبارت از حدّ وسط بين اسراف و بخل و پستى است . و اين عبارت نيز در حقيقت صغراى قياس مضمر است ، و تقدير كبرا چنين است : و هر چه نزد من محبوبتر است نسبت به درخواست تو از مال ديگران ، پس آن براى تو شايستهتر است .
دهم : او را بر برترى و فضيلت بريدن طمع و نوميدى از آنچه در دست مردم است ، متوجّه ساخته است با قياس مضمرى كه صغراى قياس ، عبارت
و مرارة اليأس ( تلخى نوميدى ) ، تا كلمه النّاس است و كبراى قياس چنين است : و هر چه كه نيك و خير باشد ، سزاوارتر است كه انسان پايبند به آن باشد و خود را بدان آراسته كند . لفظ مرارة ( تلخى ) را بر ناراحتى و دردى اطلاق كرده است كه روح انسانى به سبب نوميدى از خواستهها احساس مىكند ، از باب اطلاق اسم سبب بر مسبّب ، و همان خود خير است از آن جهت كه لازمه تحمّل آن تلخى ،
كرامت نفس و برى بودن آن از ذلّت و خوارى درخواست و كرنش است ، و به همين مطلب شاعر در اين شعر خود اشاره دارد :
و ان كان طعم اليأس مرا فانّه ألذو احلى من سؤال الارازل
هر چند كه طعم نااميدى تلخ است ، امّا لذّتبخشتر و شرينتر از درخواست از افراد پست است .
دوازدهم : امام ( ع ) با تمثيل به خود به عنوان يك شخص اصلى مخاطب خود را فرع ، منظور نموده و حكم بر اينكه او خود ، رازدارتر است ، از آن رو كه
وى به خود بيش از ديگران عنايت دارد ، به فرزندش هشدار داده است . [ چنان كه شاعرى گفته است : ] اگر سينه انسان از نگهدارى راز خود به تنگ آمده ، پس سينه كسى كه راز شرا به او مىسپارد ، تنگتر خواهد بود .
سيزدهم : همچنين او را از راه تمثيل و تشبيه متوجّه دورى از شتابزدگى و تأمل در جستن مصالح كرده است با اين بيان ، كه بسا كسى در انجام كارى شتاب مىكند كه به زيان اوست . پس اصل ، شخص شتاب كننده و فرع ، همان مخاطب است ، و علّت ضرر و زيان ، همان شتابزدگى بوده ، و حكم عبارت از زيان بردن است .
چهاردهم : او را متوجّه ترك پرگويى كرده است با تشبيه ديگرى كه اصل همان شخص پرگو ، و فرع آن طرف مخاطب ، علّت آن پرگويى و حكم آن ياوه گويى است . و هدف آن است كه خود را در ارتباط با پرگوها كه عمل آنها با ياوهگويى همراه است ، مورد توجّه قرار دهد ، و در نتيجه پرگويى را به دليل همراه داشتن بيهودهگويى و به دنبال آن ، نكوهش بايد ترك كند .
پانزدهم : او را به ارزش انديشيدن در كارها متوجّه كرده با اين عبارت : « هر كه بينديشد بينا و هوشيار گردد » ، يعنى با چشم بصيرت خود ، حقايق و سرانجام كارها را ببيند .
شانزدهم : به او دستور داده است تا با نيكان همدم شود ، به وسيله قياس مضمرى كه صغراى آن ، عبارت : « تكن منهم » تا از آنها باشى بر مىآيد ، كه در حقيقت چنين است : زيرا همدم بودن با ايشان موجب آن است كه از آنها گردى . و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه را كه باعث شود تا از زمره آنها گردى ، بايد انجام دهى .
هفدهم : و همچنين او را مأمور كرده تا از اهل شرّ ، كناره گيرد و دورى گزيند ، زيرا دورى از آنها باعث مىشود تا در دنيا و آخرت در شمار آنها نيايد ، و روش استدلال مانند عبارت قبلى است .
هيجدهم : او را نسبت به زشتى خوردن مال حرام هشدار داده است ، تا نهايت اجتناب و دورى را بنمايد . با نكوهشى كه در ضمن قياس مضمرى فرموده است كه صغراى آن همان جملهاى است كه ذكر شده است ، علّت اين كه آن زشتترين نوع ستم است ، به جهت اين كه شخص ضعيف در موضع ترحّم است بنابر اين ستمكارى نسبت به او ، جز از دل با قساوت و روحيّهاى به دور از رقّت و رحمت و عدالت ، برنمىخيزد ، و ديگر اين كه از طرف شخص ضعيف دفاع و جلوگيرى از آن ظلم به عمل نمىآيد ، بنابر اين چنين ظالمى بيش از هر كسى به دور از عدالت است . و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر چه كه زشتترين نوع ستم باشد ، دورى كردن از آن سزاوارتر است .
بيستم : به او هشدار داده است كه مدارا كردن در پارهاى از موارد ، مانند سختگيرى و درشتى است از آنرو كه غالبا به مصلحت زيان مىرساند و هدف را از بين مىبرد ، بنابر اين ، به كار بستن درشتى در چنين موردى غالبا مثل مدارا كردن در جهت ارتباط با مصلحت و رسيدن به هدف است ، پس درشتى در چنان موردى بهتر از مدارا كردن است . كلمه خرق ( درشتى ) اوّل ، و كلمه رفق ( مدارا ) در مرتبه دوّم استعاره براى مداراى اوّل و درشتى دوّم است ، به همان دليل مشابهت كه گفتيم ، و به همين معنى ابو الطيّب اشاره كرده است :
قرار دادن جود و بخشش به جاى شمشير به همان اندازه ، به بزرگى انسان زيانبخش است ، كه قرار دادن شمشير در جاى لطف و بخشش .
بيست و يكم : توجّه داده است كه بعضى از چيزهايى كه داراى مصلحت ظاهرى است ، گاهى داراى مفسده نيز مىباشد ، با اين بيان : بسا دارويى كه خود درد است . بعلاوه ، بعضى چيزها كه مفسده ظاهرى دارد ، گاهى همراه با مصلحت است ، با اين عبارت : و دردى كه خود درمان است . و در هر دو مورد ،
كلمه دوا استعاره براى مصلحت و كلمه داء ( درد ) استعاره براى مفسده است و جهت هر دو استعاره آن است كه مانند درد و دوا مصلحت باعث سر و سامان يافتن حال انسان و مفسده باعث تباهى اوست . و به همين معنى متنبّى اشاره كرده است : چه بسا كه بدنها به وسيله بيماريها صحّت خود را باز يابند .
بيست و دوم : هشدار داده است كه مبادا از مشورت با كسى ، به مطلبى كه تنها احتمال مصلحت دارد روى گرداند ، هر چند كه از طرف مشورت انتظار پند و نصيحت و خير خواهى را ندارد ، بلكه نظر و پيشنهاد او را مورد دقّت و توجّه قرار دهد ، چه بسا كه خيرخواهانه باشد ، و همچنين سزاوار نيست به حرف آن كس كه او را خيرخواه مىداند اعتماد كند ، زيرا ممكن است در اين مورد او را گول زده باشد .
بيست و سوم : او را از دلبستن بر آرزوها منع كرده و بر حذر داشته است ، با قياس مضمرى كه صغراى آن جمله : « زيرا آرمانها سرمايه كم خردان و ابلهان است » . [ . . . مردگان است . نسخه بدل ] مىباشد . كلمه بضائع ( سرمايهها ) را استعاره از تمنيّات آورده است ، از آن جهت كه شخص ابله ، نوعى لذّت خيالى از امور مورد آرزو مىبرد . كه به منزله سود آنهاست چنان كه صاحب سرمايه ، از سرمايهاش سود مىبرد . و آن را به كلمه نوكى ( ابلهان ) ، اضافه كرده است ، از آنرو كه در آرزوها فايدهاى وجود ندارد همانطور كه ابلهان و كمخردان از سرمايهها سودى به دست نمىآورند .
بيست و چهارم : عقل را به مثابه گرد آورنده تجربهها ترسيم و به عقل عملى اشاره كرده است ، يعنى قوّهاى كه نفس بر حسب نياز به تدبير بدنى كه در اختيار دارد و براى تكميل آن ، از اين قوّه استفاده مىكند . و همان قوّه است كه نظرات داراى مصلحت را از مواردى كه بايد كارى انجام بگيرد ، استنباط مىكند . زيرا شروع به انجام كارى از روى اختيار كه مخصوص انسان است ، تنها به وسيله دريافت اين كه در هر مورد چه بايد كرد ، ميسّر است ، و آن دريافت ، دريافت نظر كلّى و يا جزئى است كه از روى مقدّماتى به دست مىآيد كه بعضى از آنها جزئى محسوسند و برخى كليّاتى هستند از نوع اوليّات ، يا تجربيّات و يا مشهورات و يا ظنيّاتى است كه عقل نظرى حاكم بر آن است بدون اين كه اختصاص به مورد خاصّى داشته باشد ، و عقل عملى نيز در اين مورد از عقل نظرى كمك مىگيرد . آنگاه به مقدّمات جزئيّه مىپردازد تا در نتيجه به نظر و رأى جزئى مىرسد ، و بر طبق آن عمل مىكند ، بدين وسيله به هدفهاى معاش و معاد خود مىرسد . و مقصود وى از اين عقل بسيار روشن است ، زيرا او شناخته شده است و همو دريافت كننده فرمان در مورد كسب مكارم اخلاقى يعنى كمال عقل عملى است .
حفظ تجارب ( برخوردارى از تجربهها ) اشاره دارد به استفاده از اين علومى كه از روى مشاهدات مكرّر ما از موارد جزئى به دست آمده و در اثر تكرار باعث دريافت يك حكم كلّى گرديده است مانند حكم كلّى : سقمونيا [گياهى است پيچنده مانند لبلاب كه در كوهها و زمينهاى سنگلاخ مىرويد و شاخههاى درازى دارد كه روى زمين مىخوابد ، بيخ آن درشت مانند زردك امّا مجوف و بدبوست ، از بيخ آن شيرهاى به دست مىآيد كه در پزشكى براى معالجه بعضى امراض معده و دفع كرم روده به كار مىرود ، آن را محموده هم گفتهاند . نقل از فرهنگ عميد ج 2 ص 1442 م . 30 ] ، باعث اسهال است . عقل را به برخوردارى از تجربهها معرّفى فرموده است ، از آنرو كه از جمله ويژگيها و كمالات عقل استفاده از تجربههاست .
بيست و پنجم : او را توجّه داده است به اين كه سزاوار آن است كه از بين تجربهها بر آنهايى بسنده كند كه به او پند مىآموزند : يعنى در حدى باشد كه باعث پند و عبرت است مانند توجّه و نگرش بر حال كسى كه بارها ستم مىكند و در نتيجه بزودى دچار كيفر الهى مىشود ، و يا زياد دروغ مىگويد ، و مورد غضب واقع مىشود . اين مطالب به صورت قياس مضمرى است كه صغراى قياس همان است كه ذكر شد و در حقيقت چنين است : آنچه باعث پند تو باشد ،
بهترين تجربه است . و كبراى مقدّر آن نيز چنين مىشود : بهترين تجربهها براى استفاده تو شايستهترند . نتيجه مىدهد : پس هر تجربه كه باعث پند شود شايستهتر است ، مثل اين سخن افلاطون : هر گاه تجربهاى باعث پند گرفتن تو نشود ، تجربه نيست ، بلكه تو همچنان كه بودى بىتجربه و ساده ماندهاى .
بيست و ششم : به او دستور داده است تا در كارى كه شايسته انجام است فرصت را غنيمت شمارد و به دليل پيآمد تأسّف غمانگيز ، از ترك چنان عملى بر حذر داشته است ، و نام غصّه را از باب ناميدن شىء به اسم نتيجهاش به طور مجاز بر « فرصت » اطلاق كرده است .
بيست و هفتم : به او خاطر نشان كرده كه شايسته نيست بر نرسيدن به خواستهها و هدفهايش تأسّف بخورد . با استدلال به قياس مضمرى كه صغراى آن قضيّه موجبهاى است در قوّه سالبه ، و تقدير آن چنين است : بعضى از جويندگان به مقصود خود نمىرسند ، و تقدير كبراى آن نيز چنين : و هر كسى كه به مقصود خود نرسد ، شايسته نيست كه از بابت نرسيدن به هدف غصّه بخورد .
امام ( ع ) به اين جهت اين سخن را گفته است كه شنونده خود را در زمره آنان فرض كند و در نتيجه بر نرسيدن به هدف خود غمگين نشود . و همچنين است سخن ديگر امام ( ع ) : و چنين نيست كه هر مسافرى بازگردد .
بيست و هشتم : او را به ملازمت تقوى توجّه داده است ، به وسيله قياس مضمرى كه صغراى آن چنين است : از جمله تبهكاريها از دست دادن توشه سفر و ضايع كردن آخرت است . و كبراى آن نيز چنين است : و هر تبهكارى را بايد ترك كرد . كلمه الزّاد ( توشه ) ، استعاره است براى تقوا همان طور كه قبلا گذشت .
بيست و نهم : او را هشدار داده است كه به سرانجام كارها بايد توجه داشت ، و بهترين آنها را بايد برگزيد . به وسيله قياس مضمرى كه عبارت مورد ذكر در حكم صغراست ، كه در حقيقت چنين مىشود : نتيجه هر كارى يا سودمند است و يا زيانبخش ، و كبراى آن نيز چنين است : هر كارى را كه چنان پيآمدى داشته باشد لازم است مورد دقّت قرار دهد تا آن را انجام دهد و يا از آن دورى گزيند .
سىام : او را توجّه داده است بر ضرورت ترك حرص و طمع ، و بر اين كه مبادا خود را در طلب مال و امثال آن به زحمت اندازد ، به وسيله قياس مضمرى كه صغرايش همان است كه بيان داشته است ، و كبراى آن نيز چنين مىشود : و هر آنچه مقدر باشد ، به تو خواهد رسيد ، بنابر اين سزاوار نيست كه در طلب آن حريص باشى .
سى و يكم : به او هشدار داده است كه در معاملات همچون داد و ستد ،
بايد جانب احتياط را در پيش بگيرد ، به وسيله قياسى كه جمله مذكور صغراى آن است ، و دليل اين كه بازرگان خود را به زحمت و خطر مىاندازد اين است كه مال دنيا را دوست دارد و علاقهمند به كسب مال است ، بنابر اين در مخاطره بىعدالتى نسبت به ديگران است با اين كه وظيفه او رعايت عدالت و پايدارى در راه راست است ، ممكن است جنس خوب را براى خودش بگيرد و ناقص را به ديگران بدهد ، پس ناگزير در معرض خطر انحراف از راه راست به جانب تفريط و تقصير است . و كبراى قياس چنين مىشود : شخصى كه خود را در مخاطره مىبيند بايد جانب احتياط را در كار مخاطرهآميز خود داشته باشد .
سى و دوم : پس از آن كه او را به ضرورت احتياط در تجارت و خوددارى از ظلم ظلم به منظور انباشته كردن ثروت متوجّه ساخته است ، در همين عبارت ، خاطر نشان كرده كه ، بسا مال اندكى كه پر بركتتر از مال بسيار است ، تا او بر اندك اكتفا كند ، و مقصود از اندك ، همان مال حلال است ، زيرا آن در آخرت براى شخص عاقل از مال فراوان بىنياز كنندهتر است ، چه آن باعث اجر و مزد فراوان است . اين عبارت در حكم صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : مال حلال اندك ، بىنياز كنندهتر از مال حرام بسيار است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين مىشود : و هر چه كه باعث بىنيازى از مال حرام بسيار شود بايد بدان اكتفا كرد .
سى و سوم : او را به وسيله قياس مضمرى هشدار داده است تا مبادا در گرفتاريها از مردمان پست كمك بطلبد ، كبراى قياس چنين است : و هر كس آن چنان باشد ، پس بهتر است از كمك خواستن از او پرهيز شود ، و همين كه انتظار خير از او نمىرود باعث نفى كمك خواستن از اوست ، بديهى است كه خيرى در اطراف او نيست زيرا پستى او مخالف اقدام وى به كارهاى مهمّ و والاست ، و هم از آنرو كه خوار و زبون بودنش انگيزه شكست و ناتوانى او از مقاومت و پايدارى است . و نظير آن است اين سخن بزرگان : هر گاه دست نياز به طرف شخصى بىكفايت دراز كنى خواهى ديد كه او مشكلگشاى تو نيست .
سى و چهارم : او را از دوست مورد تهمت به وسيله قياس مضمرى ، بر حذر داشته است ، كه صغراى آن مانند قياس قبلى است ، و مقصود آن است كه چنين كسى براى دوستش سودى ندارد ، زيرا در باطن وى احتمال شرّ و زيان رساندن به اوست .
سى و پنجم : به او دستور داده است تا بر آنچه اقتضاى روزگار است صبور باشد ، هر چند كه بر خلاف ميل او باشد و مبادا ناراحت و خشمگين شود .
زيرا آنچه در طبيعت لايق و درخور او بوده است همان است . كلمه « ما » به معنى مدّت و زمان است ، لفظ قعود استعاره براى زمانى است كه روزى او فراهم و پارهاى از مشكلات او حلّ شده است . وجه شباهت آن است كه در آن زمان وى به برخى از مشكلات و نيازمنديهايش دست يافته است . و رفتن در پى آنچه كه در آن مدّت امكان ندارد و آرمانهايى را كه مقدّمات رسيدن به آنها فراهم نيست ، بسا كه باعث دگرگونى روزگار شده و جلوگيرى از انجام كارهاى ممكن گردد . چنان كه رام بودن [ مركب ] و بر وفق مراد بودن لازمهاش سوارى بر پشت او و تسليم بودن آن است ، در حالى كه اگر افزون طلبى كند و بر او سخت بگيرد ، امكان آن را دارد كه سركشى و از صاحبش فرار كند .
كلمه الذّلة استعاره است براى آرامش و امكان دست يافتن به هدف در آن بخش از زمان ، و مقصود از آسان گرفتن روزگار ، همگامى با او به مقدار گنجايش روزگار ، بدون سختگيرى و خشم گرفتن بر اوست ، زيرا آن براى انسان رنجى بىفايده است ، و به نظير اين مطلب شاعر اشاره دارد : هرگاه روزگار زمام خود را به تو سپرد ، آن را به آرامى حركت ده ، و سخت نگير كه سركش و چموش خواهد شد .
سى و ششم : او را بر حذر مىدارد از اين كه به شوق سود ، همه بود و وجود خود را به خطر اندازد ، زيرا ممكن است به جايى برود كه بر نگردد يعنى سرمايه و جانش را نيز از دست بدهد ، اين سخن حمل بر آن صورت مىشود كه انسان با شك نسبت به در امان ماندن موجودى خود را به خطر اندازد ، امّا با ظنّ و اميد به سلامت ، خطر محسوب نمىشود . نظير آن است اين سخن بزرگان : هر كس زياده طلب باشد ، اصل سرمايه را از كف بدهد .
سى و هفتم : او را نسبت به لجاجت و پافشارى در پى كارى كه وصول به آن دشوار است ، هشدار داده ، و با استعاره آوردن لفظ مركب چموش براى آن ، وى را بر حذر داشته است ، و جهت شباهت همان است كه لجاجت انسان را همچون مركب چموش به سرانجامى ناپسند مىكشاند .
سى و هشتم : و به او امر كرده است كه خود را ملزم كند تا در مقابل بديهاى اخلاقى دوست واقعىاش مانند قطع رحم و ساير چيزهايى كه نام برده است ، با فضايل اخلاقى مانند صله رحم ، مقابله كند و پاداش دهد تا در نتيجه خوشنودى و رضايت قبلى باز گردد و دوستى پايدار بماند ، و او را بر حذر داشته است كه مبادا اين دستور را در غير مورد و يا در مورد نااهل از مردمان فرومايه به كار بندد ، زيرا آن نهادن چيزى در غير مورد است و اين كارى است بيرون از فرمان خرد ، و روشن شد كه امور نامبرده از لوازم دوستى حقيقى است و به نظير اين مطلب سراينده اشعار زير اشاره دارد :
و إنّ الذى بينى و بين بنى ابى و بين امّى لمختلف جدّا
فان اكلوا لحمى و فرت لحومهم و ان هدموا مجدى بنيت لهم مجدا
و ان زجروا طيرا بنحس تمرّ بى زجرت لهم طيرا يمرّ بهم سعدا
و لا احمل الحقد القديم عليهم و ليس رئيس القوم من يحمل الحقدا
براستى كه بين من و فرزندان پدرم و من و پسران مادرم اختلاف جدى وجود دارد اگر آنان گوشت مرا بخورند بر گوشت آنها مىافزايم و اگر بنيان عظمت مرا ويران سازند معمار عظمت آنان خواهم شد و اگر پرندهاى را براى نحوست وادارند تا بر من بگذرد من پرنده خوشبختى را براى آنان به پرواز درآورم . و با كينه ديرين با آنها رفتار نخواهم كرد زيرا بزرگ يك قوم آن كسى نيست كه با كينهتوزى رفتار كند .
بعد از آنكه دشمن مرا دوست مىدارى گمان مىبرى كه من دوست توأم براستى كه عقل از سرت پريده است .
چهلم : نصيحت خود را نسبت به برادر دينى در هر شرايطى كه او باشد ،
خالص گردان ، چه نصيحت تو در نظر او خوب باشد يا بد ، يعنى نصيحت تو در نظر كسى كه نصيحت مىكنى به دليل خجالت كشيدن و شرمنده شدن او از روبرو شدن با نصيحت ناپسند جلوه كند و در اين دنيا او زيانبخش باشد . نظير آن است آيه مباركه زير :
وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئةٌ بِما قَدَّمَتْ اَيْديهِمْ [سوره روم ( 30 ) بخشى از آيه ( 36 ) يعنى : و اگر رنج و بلايى از كرده خودشان ببينند . . .] كه خداوند متعال نسبت به خود آن اشخاص سيّئه ( بدى ) ناميده است .
چهل و يكم : او را مأمور به داشتن صفت پسنديده كظم غيظ ( فرو خوردن خشم ) فرموده و آن را چنين معرّفى كرده است : خوددارى از اقدام بر آنچه خواست قوّه غضب است در باره كسى كه مرتكب جنايتى شده و زيانش به او رسيده است .
واژههاى : حلم ، بزرگوارى ، گذشت ، بردبارى ، چشمپوشى ، گذشت و شكيبايى مرادف با كظم غيظ است و بسا كه بعضى ميان اين واژهها تفاوتهايى قائل شدهاند . صفت تجرّع ( جرعه جرعه نوشيدن ) را استعاره آورده است براى دشوارى تحمّل دردى كه وجود دارد ، به لحاظ داروى تلخى كه مىنوشد . آنگاه بر ارزش اين عمل به وسيله قياس مضمرى او را توجه داده است كه صغراى آن عبارت :
زيرا من نوشابهاى گواراتر از آن در نهايت نديدهام مىباشد .
كلمه حلاوة شيرينى را براى آنچه از نتيجه خوب در پى دارد ، استعاره آورده است ، و جهت شباهت آن است كه هر دو باعث لذّتند .
و ضمير منها در سخن امام ( ع ) به مدلول كلمه تجرّع كه همان مصدر يعنى جرعه باشد ، برمىگردد . كبراى قياس در حقيقت چنين است : و هر نوشيدنى گواراتر و شيرينتر از آن نباشد ، سزاوار نوشيدن است . از وصيّتهاى زين العابدين ( ع ) به فرزندش باقر العلوم ( ع ) است : اى پسرك من ، خشمت را نسبت به اشخاص آهسته آهسته فرو خور ، زيرا پدر تو را هيچ يك از نعمتهاى رنگارنگ به قدر بهرهاى كه از فروخوردن خشم داشته ، خوشحال و مسرور نكرده است .
چهل و دوم : به او امر كرده است تا نسبت به كسى كه به خشم و درشتى با او رفتار كرده است ، نرم باشد و با قياس مضمرى بر خوبى اين عمل او را توجّه داده است كه صغراى قياس اين عبارت است : زيرا ديرى نخواهد پاييد كه او نيز با تو به نرمى رفتار كند ، يعنى به سبب نرمش و نسبت به او ، به هنگام درشتى او ، چنين خواهد شد . و كبراى قياس در حقيقت اين طور است : و هر كس به علّت نرمش تو نسبت به او ، نرم شود پس سزاوار آن است كه تو نسبت به او به نرمى رفتار كنى . از آن قبيل است اين سخن بزرگان : هرگاه برادر دينى نسبت به تو سرسنگين شد پس چه كسى بايد با وى ارتباط برقرار كند . همچنين است آيه مباركه : اِدْفَعْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَانَّهُ وَلِىٌّ حَميمٌ [ سوره فصلّت ( 41 ) قسمتى از آيه ( 34 ) يعنى : هميشه بدى ديگران را به بهترين عمل پاداش ده تا همان كسى كه با تو دشمنى دارد دوستى صميمى گردد . )
چهل و سوم : او را سفارش كرده است تا نسبت به دشمنش به طريقى كه مقرون به فضيلت است ، برخورد كند و او را به بهترين طريقى كه لازمه يكى از دو پيروزى [ انتقام گذشت ] مىباشد توجه داده است ، زيرا پيروزى دو راه و دو وسيله دارد : يكى ترساندن و به زانو درآوردن دشمن از راه زور و چيرگى كه بسيار روشن است . و راه دوم : اظهار علاقه و لطف بر اوست به طورى كه او را رام سازد و بدان وسيله به موافقت خود درآورد .
عبارت : زيرا آن شيرينترين نوع از دو پيروزى [ انتقام گذشت ] است ،
صغراى قياس مضمر است ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه كه يكى از دو پيروزى بر آن صدق كند ، سزاوار انجام دادن است .
چهل و چهارم : به فرزندش دستور داده است كه اگر خواست از برادر دينىاش ببرد ، به مقدارى راه دوستى را باز نگه دارد ، و به طور كلى از او نبرد . او را به وسيله قياس مضمرى بر اين مطلب آگاه ساخته است كه به صغراى آن با اين عبارت اشاره فرموده است : بتواند روزى از آن راه برگردد ، يعنى اگر تمايل به بازگشت پيدا كرد بتواند برگردد . و در حقيقت كبراى آن نيز چنين است : پس لازم است از هر راهى كه بايد از آن برگردد مقدارى براى خود باز نگه دارد . اين سخن نيز نظير آن است : دوست خود را به اندازهاى دوست بدار كه زياده روى در آن نباشد ، شايد روزى از روزها با تو دشمن گردد ، و دشمنت را در آن حدّ دشمن بدار كه شايد روزى دوست تو گردد [اين سخن از جمله سخنان امام على ( ع ) و حكمت 260 از حكم آن بزرگوار در نهج البلاغه آمده است . م .] . و اين سخن ديگر نيز بدان مضمون است : هرگاه به دوستى كسى ميل كردى زيادهروى مكن و اگر ترك دوستى گفتى باز در دشمنى تندرو مباش چهل و پنجم : گمان كسى را كه به او گمان خير و نيكى داشته باشد ،
محقّق گرداند ، به اين ترتيب كه گمان خير او را درباره خود ، با عمل به مرحله باور و تصديق درآورد ، مثل اين كه اگر كسى درباره او گمان بخشندگى داشت ، به وى بذل و بخشش كند .
چهل و ششم : او را از بد كردن نسبت به اعضاى خانوادهاش منع كرده است [با اين كه مطلب شماره بعدى ( 47 ) در متن وصيّت امام ( ع ) مقدّم بر اين مطلب بود ، لفّ نشر مشوش آورده است م .] . و به وسيله قياس مضمرى او را از اين كار بركنار داشته است كه در حقيقت صغراى آن چنين است : زيرا در اين صورت اعضاى خانواده تو از ديگران به دليل پيوستگى و نزديكى تو با ايشان چشم نياز بيشترى به تو دارند .
و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر كس كه چنين باشد ، پس او نكوهيده است .
چهل و هفتم : مبادا حق برادر دينىاش را به اعتمادى كه بين آن دو وجود دارد ضايع گرداند ، و اين مطلب را به وسيله قياس مضمرى به اطّلاع او رسانده است كه صغراى قياس ، اين جمله امام ( ع ) است : فانّه . . . حقّه ، مقصود اين است : حقّ هر كس را كه تو ضايع كنى ناگزير به خاطر تضييع حقّش بايد از تو جدا شود و در نتيجه برادر تو نخواهد بود . و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر برادرى كه به خاطر تضييع حقّش از تو دورى گزيند ، سزاوار نيست كه تو حقّ او را ضايع گردانى تا دوستى و برادرى او نسبت به تو در امان بماند ، نظير اين مطلب است ، جمله زير : تضييع حقوق ديگران باعث اختلاف و جدايى است .
چهل و هشتم : او را از ابراز علاقه نسبت به كسى كه از وى فاصله گرفته است منع كرده است ، و مقصود از كسى كه فاصله گرفته است آن شخصى است كه جايى براى سازش نگذاشته و شايستگى براى دوستى ندارد ، بديهى است كه او دوست ديرين نبوده است ، اگر نه مطالب قبل و بعد در سخنان امام ( ع ) كه دستور به پيوستن با كسى را مىدهد كه از او بريده ، و نزديك شدن نسبت به كسى كه دورى گزيده و نيكى كردن نسبت به كسى كه به او بدى كردهاند با يكديگر تناقض مىداشت .
چهل و نهم : نبايد گسستن برادر دينىات از تو بر پيوستن تو با او بچربد و قويتر باشد ، تا عبارت : الاحسان نيكى كردن ، و به وسيله برحذر داشتن از نقيض آن به ضرورت اين كار در ضمن قياس مضمرى اشاره فرموده است كه صغراى آن يك قضيّه شرطيّه متّصله و در حقيقت چنين است : زيرا تو اگر آن كار را نكنى بد كردن برادرت از نيكى كردن تو قويتر خواهد بود ، و توضيح رابطه و پيوستگى اين دو عمل آن است كه براى بدى و شرارت موانع زيادى هست كه باعث پيشگيرى از آنست و براى نيكى و انجام كار خير نيز انگيزههاى زيادى است كه محرّك آن است . حال اگر تو با همه انگيزهها نيكى نكنى و با همه موانع بدى ، برادرت به تو بدى كند پس او در بد كردنش از نيكى كردن تو قويتر است . كبراى مقدّر نيز چنين مىشود : هر كس اين طور باشد پس ناتوان و نكوهيده است .
پنجاهم : او را از بزرگ جلوه دادن ستمى كه ستمگران در حق او روا داشته و او را خوار شمردهاند ، منع كرده است . به وسيله قياس مضمرى كه صغرايش اين جمله است : زيرا او در حقيقت به زيان خود و سود تو شتافته است يعنى شتاب در ظلم به تو موجب زيان او در آخرت است به دليل وعده كيفرى كه خداوند به ستمگران داده است ، و باعث سود تو در عالم آخرت است به دليل وعده پاداش در مقابل گرفتارى كه به صابران مرحمت كرده است . و كبراى مقدّر نيز چنين مىشود : و سزاوار نيست هر كه در مورد زيان خود و سود تو بكوشد ، تو عمل او را درباره خود بزرگ و سنگين جلوه دهى .
پنجاه و يكم : او را بر ضرورت مقابله نيكى به نيكى و نه كفران و بدى ، با اين عبارت آگاه ساخته است : پاداش كسى كه تو را خوشحال كرده آن نيست كه تو او را غمگين سازى ، و آن جمله به منزله صغراى قياس مضمر و در حقيقت چنين است : هر كس تو را خوشحال كند پاداشش آن نيست كه تو او را غمگين سازى . و كبراى مقدّر چنين مىشود : و هر كس كه پاداشش چنان نباشد پس شايسته غمگين كردن نيست . بعضى گفتهاند ، اين جمله پايان بخش جمله قبلى است ، و در حقيقت چنين است : نبايد ستم كسى را كه بر تو ستم روا داشته بزرگ بنمايى و در نتيجه مقابله به مثل كنى ، زيرا او به زيان خود و به سود تو شتافته است و هر كس كه چنين باشد ، پاداشش آن نيست كه تو در مقابل عمل او به وى بدى كنى .
وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ اَلرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ مَا أَقْبَحَ اَلْخُضُوعَ عِنْدَ اَلْحَاجَةِ وَ اَلْجَفَاءَ عِنْدَ اَلْغِنَى إِنَّمَا لَكَ مِنْ دُنْيَاكَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاكَ وَ إِنْ كُنْتَ جَازِعاً عَلَى مَا تَفَلَّتَ مِنْ يَدَيْكَ فَاجْزَعْ عَلَى كُلِّ مَا لَمْ يَصِلْ إِلَيْكَ اِسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ يَكُنْ بِمَا قَدْ كَانَ فَإِنَّ اَلْأُمُورَ أَشْبَاهٌ وَ لاَ تَكُونَنَّ مِمَّنْ لاَ تَنْفَعُهُ اَلْعِظَةُ إِلاَّ إِذَا بَالَغْتَ فِي إِيلاَمِهِ فَإِنَّ اَلْعَاقِلَ يَتَّعِظُ بِالْآدَابِ وَ اَلْبَهَائِمَ لاَ تَتَّعِظُ إِلاَّ بِالضَّرْبِ . اِطْرَحْ عَنْكَ وَارِدَاتِ اَلْهُمُومِ بِعَزَائِمِ اَلصَّبْرِ وَ حُسْنِ اَلْيَقِينِ مَنْ تَرَكَ اَلْقَصْدَ جَارَ وَ اَلصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ وَ اَلصَّدِيقُ مَنْ صَدَقَ غَيْبُهُ وَ اَلْهَوَى شَرِيكُ اَلْعَمَى وَ رُبَّ قَرِيبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِيدٍ وَ رُبَّ بَعِيدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِيبٍ وَ اَلْغَرِيبُ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ حَبِيبٌ مَنْ تَعَدَّى اَلْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ كَانَ أَبْقَى لَهُ وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَللَّهِ وَ مَنْ لَمْ يُبَالِكَ فَهُوَ عَدُوُّكَ قَدْ يَكُونُ اَلْيَأْسُ إِدْرَاكاً إِذَا كَانَ اَلطَّمَعُ هَلاَكاً لَيْسَ كُلُّ عَوْرَةٍ تَظْهَرُ وَ لاَ كُلُّ فُرْصَةٍ تُصَابُ وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ اَلْبَصِيرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ اَلْأَعْمَى رُشْدَهُ أَخِّرِ اَلشَّرَّ فَإِنَّكَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ وَ قَطِيعَةُ اَلْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ اَلْعَاقِلِ مَنْ أَمِنَ اَلزَّمَانَ خَانَهُ وَ مَنْ أَعْظَمَهُ أَهَانَهُ لَيْسَ كُلُّ مَنْ رَمَى أَصَابَ إِذَا تَغَيَّرَ اَلسُّلْطَانُ تَغَيَّرَ اَلزَّمَانُ سَلْ عَنِ اَلرَّفِيقِ قَبْلَ اَلطَّرِيقِ وَ عَنِ اَلْجَارِ قَبْلَ اَلدَّارِ إِيَّاكَ أَنْ تَذْكُرَ مِنَ اَلْكَلاَمِ مَا يَكُونُ مُضْحِكاً وَ إِنْ حَكَيْتَ ذَلِكَ عَنْ غَيْرِكَ وَ إِيَّاكَ وَ مُشَاوَرَةَ اَلنِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْيَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَى وَهْنٍ وَ اُكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ إِيَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ اَلْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِنَّ وَ لَيْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِكَ مَنْ لاَ يُوثَقُ بِهِ عَلَيْهِنَّ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتَ أَلاَّ يَعْرِفْنَ غَيْرَكَ فَافْعَلْ وَ لاَ تُمَلِّكِ اَلْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ اَلْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ وَ لاَ تَعْدُ بِكَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لاَ تُطْمِعْهَا فِي أَنْ تَشْفَعَ لِغَيْرِهَا وَ إِيَّاكَ وَ اَلتَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ فَإِنَّ ذَلِكَ يَدْعُو اَلصَّحِيحَةَ إِلَى اَلسَّقَمِ وَ اَلْبَرِيئَةَ إِلَى اَلرِّيَبِ وَ اِجْعَلْ لِكُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أَحْرَى أَلاَّ يَتَوَاكَلُوا فِي خِدْمَتِكَ وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ اَلَّذِي بِهِ تَطِيرُ وَ أَصْلُكَ اَلَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ وَ يَدُكَ اَلَّتِي بِهَا تَصُولُ اِسْتَوْدِعِ اَللَّهَ دِينَكَ وَ دُنْيَاكَ وَ اِسْأَلْهُ خَيْرَ اَلْقَضَاءِ لَكَ فِي اَلْعَاجِلَةِ وَ اَلْآجِلَةِ وَ اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ
مثوى : جايگاه تفلّت : خلاصى يابد ، از دست بدهد . عزائم الصبر : صبرى كه مصمم بوده و پايبند آن باشى .
عورة : ( در اينجا ) اسم است از « اعور الصيدا ذا امكنك من نفسه » شكار خود را بر ملا كرد و در دسترس تو قرار گرفت . و از « اعور الفارس اذا بدأ منه موضع خلل الضرب » جاى نيزه زدن براى اسب سوار آشكار شد . افن : سستى ، ناتوانى قهرمانه : اصل واژه ، فارسى است به شكل عربى درآمده است ، يعنى پهلوان .
« بدان اى پسرك من ، روزى دو قسم است : روزيى كه تو آن را مىجويى و روزيى كه آن تو را مىجويد ، كه اگر تو به طرف آن نرفته باشى ، او خود ، به تو خواهد رسيد ، چه زشت است كرنش هنگام نيازمندى و سختگيرى به هنگام بىنيازى . بهره تو از دنيايت آن است كه آرامگاه ابديت را بدان وسيله اصلاح كنى ، و اگر بىتابى مىكنى به خاطر آنچه از دست دادهاى ، پس براى تمام آنچه به دست نياوردهاى نيز بىتابى كن. آن را كه نبوده است دليل براى آنچه بوده است ،( يعنى در هر دو مورد غم خوردن بيهوده است ، به قول رودكى شاعر :
اى آن كه غمگينى و سزاوارى اندر نهان سرشك همى بارى . . . شو تا قيامت آيد زارى كنى كى رفته را به زارى باز آرى م .
شمار ، زيرا امور همسانند ، بايد از كسانى نباشى كه پند و اندرز به آنان سود نبخشد ، مگر وقتى كه در آزار و رنج آنها بكوشى ، زيرا خردمند به ادب و موعظه پند گيرد و چهار پايانند كه جز به كتك زدن رام نگردند . غمهايى را كه بر تو وارد مىشوند با سپر صبر و باورهاى نيكو از خود دور كن ، هر كس از راه مقصد عدول كند از حقّ دور شده و ستمكار است ، دوست به منزله خويشاوند است ، دوست آن كسى است كه در غياب دوست هم راست باشد و هواى نفس شريك كورى و نابينايى است ، بسا دور كه نزديكتر از نزديك و بسا نزديك كه دورتر از دور است ، بيگانه و ناآشنا كسى است كه دوست نداشته باشد ، كسى كه از حقّ تجاوز كند رهگذرش تنگ است ، و هر كه در حدّ و مقام خود قانع باشد مقام او پايدار مىماند ،
محكمترين وسيلهاى كه مىتوانى به آن چنگ زنى وسيله مابين تو و خداست . هر كه درباره تو بىپروا باشد ، دشمن تو است . گاهى نااميدى نوعى دريافتن است ، آن وقت كه طمع باعث هلاكت شود . هر زشتى را نبايد فاش كرد ، و هر فرصتى به دست نيايد . بسا بينا كه راه راستش را گم كند و بسا نابينا كه راه رستگارى را بيابد .
بدى را تأخير انداز زيرا هر وقت بخواهى مىتوانى بشتابى ، بريدن از نادان برابر است با پيوند با خردمند . هر كس زمانه را امين گيرد ، زمانه به او خيانت كند ، و هر كس آن را بزرگ و مهم پندارد ، زمانه او را خوار گرداند . تير هر تير اندازى به هدف نمىرسد . با تغيير حاكم و سلطان روزگار تغيير مىكند . قبل از راه از همراه و بيش از خانه از همسايه جويا باش .
از گفتن سخن مضحك بپرهيز هر چند كه از ديگران نقل كنى ، از مشورت با زنها خوددارى كن ، زيرا انديشه ايشان ناتوان و ارادهشان سست و ضعيف است ، و به وسيله حجاب و پوشش از ديدار نامحرمان چشم آنها را بازدار ، زيرا سختگيرى حجاب براى ايشان نتيجه پايدار دارد ، و بيرون رفتن ايشان از خانه كم زيانتر نيست از وارد كردن كسى كه در مورد ايشان اطمينانى به او نيست ، اگر مىتوانى كارى كن كه زنان مردان ديگر را نشناسند ، و زن را بر آنچه به او مربوط نيست مسلّط مگردان ،
زيرا زن همچون گياهى است خوشبو نه انسانى قهرمان ، و در بزرگداشت او از آنچه در حدّ اوست تجاوز مكن ، او را به طمع مينداز كه واسطه ديگران شود ، و از اظهار غيرت و بدگمانى در آن جايى كه نبايد چنين باشى ، بپرهيز زيرا اين كار ، زن خوب را به نادرستى و زن درستكار و پاك را به بدانديشى وامىدارد . براى هر يك از زيردستانت كارى را تعيين كن كه او را نسبت به همان كار مؤاخذه كنى ، زيرا اين روش بهتر است تا اين كه كسى از آنها وظيفه خود را به ديگرى وانگذارد . و خويشاوندانت را گرامى بدار ، زيرا آنان به منزله بال و پر تو هستند كه بدان وسيله پرواز مىكنى و اصل نسب تو هستند كه به آنها باز مىگردى و دست قدرت تو هستند كه به وسيله ايشان به دشمن حمله مىبرى .
دين و دنيايت را به امانت نزد خدا مىسپارم ، و بهترين مقدّرات را هم در اين دنيا و هم در عالم آخرت براى تو از خداوند درخواست مىكنم . اگر خواست او بر اينها تعلق بگيرد . » . در اين بخش توجه دادن به چند لطيفه از لطايف حكمت و اخلاق پسنديده است :
اوّل : امام ( ع ) ، مطلق روزى را به دو قسم ، جسته و جوينده تقسيم فرموده و مقصود از روزى جسته آن است كه در قضاى الهى نرفته است كه روزى اوست ، و هدف از روزى جوينده آن است كه خداوند مىداند كه آن روزى متعلّق به اين شخص است و ناگزير بايد به او برسد . و احكام اين دو قسم روزى را به خاطر رعايت اختصار چون واضح بوده است بيان نكرده است . و در حقيقت فرموده است : امّا روزيى كه تو آن را مىجويى و به او نمىرسى ، چون در قضاى الهى نرفته است ، و هر چيزى را كه تو به آن نمىرسى سزاوار نيست كه حريص بر آن باشى ، و امّا روزيى كه آن تو را مىجويد ، ناگزير به تو مىرسد هر چند كه تو در پى آن نرفته باشى ، و اين خود صغراى قياس مضمر است كه كبراى مقدّر آن چنين مىشود : و هر چيزى كه ناچار به تو مىرسد ، سزاوار آن است كه تو در رسيدن به آن آزمند نباشى .
دوّم : او را بر ارزش عزّت نفس به هنگام نيازمندى و احتياج ، و همچنين بر پيوند با برادران دينى به هنگام بىنيازى با اظهار شگفتى از زشتى ضدّ آنها توجه داده است ، ضدّ آنها عبارت است از فروتنى در وقت حاجت و ستمكارى هنگام بىنيازى ، به جهت نفرت از آنها ، چون اين هر دو فرومايگى و پستى هستند . اين قسمت به منزله قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است :
فرومايگى به هنگام حاجت و ستم بر دوستان در وقت بىنيازى براستى كه زشت است [صغراى قياس م .] ، و كبراى مقدّر نيز چنين مىشود : و هر چيزى كه اين طور باشد بايد از آن دورى كرد .
سوم : او را متوجّه بر صرف مال در راههاى خير و تقرّب به خدا به منظور اصلاح آخرت خود ساخته است با اين عبارت : انّما لك ( همانا براى تو است ) ،
تا كلمه مثواك ( خانه ابدىات را ) .
و مقصود امام ( ع ) : از دارايى دنيا ، چيزى است كه سود آن را هميشه مالك است و به همين دليل با حرف حصر انّما محصور كرده است ، زيرا آن مقدارى كه براستى سود مىبرد ، و نتيجهاش مىماند ، همان است و بس چون خرج و صرف آن باعث كسب خصلتهاى نيكى است كه موجب اجر دائمى و نعمتهاى جاودانه اخروى است . عبارت بالا صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : آنچه از مال دنيا باعث اصلاح آرامگاه ابدىات گردد ، همان است كه براى تو مىماند ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر مقدارى كه از دنيا براى تو مىماند شايسته است كه توجّه به بهرهبردارى از آن داشته باشى ، و احتمال مىرود كه اين جمله تذكّرى باشد در مورد مطلب قبلى يعنى دخالت ثروت در اصلاح خانه آخرت ، به وسيله همان مالى كه در اين جا مورد نظر است .
چهارم : او را متوجّه تأسّف نخوردن و بىتابى نكردن به خاطر مالى كه از دست داده ، به وسيله يك قياس استثنايى فرموده است با اين عبارت : فان جزعت ( اگر بىتابى كنى ) ، تا كلمه اليك و توضيح ملازمه و شرطى بودن آن است كه هر چه از دستش رفته است مانند آنچه كه به دست نياورده ، روزى او نبوده و قضاى الهى بر اين كه مال او شود تعلّق نگرفته است .
پنجم : او را مأمور كرده است تا با مقايسه كردن آنچه از امور و احوال و دگرگونيهاى دنيا كه اتّفاق نيفتاده است با آنچه پيش آمده و اتّفاق افتاده است استدلال كند ، توضيح اين كه خويشتن و آنچه را كه از متاع دنيا علاقه دارد با گذشتگان و متاع دنيايى مورد علاقهشان مقايسه كند ، خود را مثل آنها خواهد ديد آنگاه به همسانى خود با آنها يعنى دگرگونى و ناپايدارى حكم خواهد كرد ، و اين عبرت ، خود باعث بىميلى نسبت به دنيا و متاع دنيايى خواهد شد . و او را به امكان چنين مقايسهاى به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا امور همسانند و كبراى آن نيز چنين است : و هر چه كه همسان باشد ، مقايسه قسمتى با قسمت ديگر امكان پذير است ، گويى چنين گفتهاند :
هرگاه مايلى كه دنياى پس از خود را مشاهده كنى به دنياى پس از ديگران نگاه كن .
ششم : او را برحذر داشته است از اين كه مبادا از جمله كسانى باشد كه چون پندشان دهند ، بهره نگيرند ، مگر نصيحت و سرزنش با آزار و اذيت همراه
باشد . اين عبارت به صورت مخاطب با لغت نيز نقل شده است : يعنى به وسيله گفتار و غير گفتار باعث آزار او شوى . خردمند را در پندگيرى به وسيله ادب و بيدارى با نصيحت ، مثال براى او آورده است تا خود را با او مقايسه كند و به ادب پند و اندرز گيرد ، و چهار پايان را نيز كه جز با كتك زدن پند نگيرند ، و با نصيحت رام نگردند ، مثال زده ، تا با مقايسه خويش با آنها عبرت گيرد ، در حالى كه خداوند وى را وسيله عقل از چهارپايان برترى داده است بنابر اين بايد خود را از لازمه حيوانيّت منزّه بدارد و نيازى به آزار و اذيّت قولى و عملى نداشته باشد . مثل اين كه بگويند : فرومايه همچون برده است و برده چون چهارپايى است كه سرزنش و ملامت آن به صورت كتك زدن است .
هفتم : غم و اندوه و مصيبتهاى دنيايى را كه بر او وارد مىشوند با بردبارى استوار ، برخاسته از نيك باورى به خدا و اسرار حكمت و قضا و قدر او ، از خود دور كند ، توضيح آن كه باور كند هر كارى از جانب خدا صادر شود از قبيل تنگى و يا گشايش در روزى و هر كار خوف انگيز يا دلپسند كه بندگان خدا گرفتار آن شوند ، در اصل ذات بر طبق حكمت و مصلحت بوده است ، و آنچه به صورت شرّ و خلاف مصلحت در مىآيد امرى است عرضى كه بهرهبردارى خير از آن ميسّر نيست ، زيرا انسان هرگاه يقين و باور داشته باشد ، به دليل علم و آگاهى كه دارد ، خويشتن را براى صبر و شكيبايى و دورى از غم و زارى و امثال آن آماده مىسازد .
مقصود امام ( ع ) از اين عبارت ، دستور به شكيبايى و بردبارى است و همين جمله در حكم صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است :
براستى انديشه صبر و نيك باورى به خدا باعث رفع غمها و برطرف ساختن آنها از خويشتن است ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه باعث رفع اندوه شود سزاوار است كه بدان مجهّز شوى و خويشتن را به وسيله آن كامل سازى .
هشتم : او را بر ضرورت ميانهروى و اعتدال در رفتار و گفتارش ، به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن همان است كه بيان داشته و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر كس راه اعتدال را گذاشت ، از حق دور شده و ستمكار است .
نهم : او را بر نگهدارى و مراقبت دوست واقعى ، به وسيله قياس مضمرى ،
هشدار داده است كه صغرايش را بيان داشته است و كلمه نسبت و خويشاوندى را به اعتبار دوستى زياد و حسن ياورى وى همانند يك خويشاوند استعاره آورده است . و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و خويشاوند سزاوار حمايت و اعتماد است . دهم : دوست واقعى را با نشانيى ، معرّفى كرده است تا بدان وسيله وى را بشناسد و با او دوستى كند ، و مقصود از صداقت در غياب همان دوستى قلبى و راستى در نهان است .
يازدهم : او را به وسيله قياس مضمرى بر اجتناب از هواى نفس و خواستهاى طبيعى ، توجه داده است ، كه صغراى آن عبارت : هواى نفس شريك كورى و نابينايى است ، و وجه اشتراكش با كورى ، همان باعث شدن به گمراهى و ترك اعتدال بمانند كورى است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر چه با كورى جهت مشترك داشته باشد ، شايسته اجتناب است . همانند اين گفته است كه : دلبستگى تو به هر چيز ، كور و كرت مىكند .
دوازدهم : بر اين مطلب توجه داده است كه در ميان بيگانگان كسانى هستند كه نزديكتر و سودمندتر از خويشاوند و در ميان خويشان كسانى هستند كه دورتر از دورند ، و اين سخن مشهورى است : و به معناى جمله دوّم ، قرآن كريم در اين آيه اشاره دارد : يا ايُّهَا الّذينَ آمَنُوا اِنَّ مِنْ ازْواجِكُمْ وَ اَوْلادِكُمْ عَدُوّاً لَكُمْ فَاحْذَروُهُمْ [ سوره تغابن ( 64 ) ، قسمتى از آيه ( 14 ) يعنى : اى كسانى كه ايمان آوردهايد برخى از زنان و فرزندان شما دشمنان شمايند ، از آنان حذر كنيد . )
سيزدهم : توجّه داده است كه كسى سزاوار نام بيگانه و غريب است كه دوستى براى خود ندارد ، گوينده شعر زير نيز به همين مطلب اشاره دارد :
فاميل شخص ، پدر و مادر اوست كه در زير سايه آنها زندگى خوشايند است .
اگر روزى پدر و مادر از انسان روى گردانند در آن صورت او بيگانه و غريب و تنهاست . توضيح آن كه اين مطلب به لحاظ محبّت پدر و مادر به اوست .
چهاردهم : او را متوجّه بر ملازمت و طرفدارى از حق نموده است ، از آن رو كه نقيض آن ، يعنى تعدّى و تجاوز از حقّ به باطل ، رهگذرى تنگ و گذرگاهى باريك دارد . توضيح آن كه راه حقّ آشكارا و انسان مأمور به پيروى از آن است ، و نشانههاى هدايت روى آن نصب شده است ، امّا راه باطل ، براى رهگذر ، راهى تنگ و باريك است ، از جهت سرگردانى و گمراهى و راه نيافتن به مصلحت و منفعت ، با وجود جلوگيرى كه وسيله پاسداران راه حقّ از كسانى كه مقصدشان باطل است به عمل آمده ، راه را بر او مىگيرند و گذرگاه را بر او تنگ مىكنند تا به راه حق برگردد . اين بخش از سخن امام ( ع ) صغراى قياس مضمر است ، كبراى آن نيز همانند اين عبارت است : هر كس راه اعتدال را گذاشت از حق دور شده و ستمكار است .
پانزدهم : او را متوجّه بر ضرورت قناعت بر حدّ خود يعنى مقدار و جايگاهش در ميان مردم ، ساخته است . و اكتفا و قناعت بر آن نيز بستگى به شناخت آن دارد ، يعنى فطرتى را كه آدمى ، از قبيل ناتوانى ، ستمكارى و كاستى ، بر آن فطرت آفريده شده است بشناسد ، آنگاه خواهد دانست كه او خود نيز چنين است و در آن حال خود را از برترىجويى نسبت به همنوعان و زورگويى بر كسى به دليل داشتن زور بيشتر ، و يا خودبينى به خاطر نيروى جسمى ، يا روحى باز خواهد داشت و به رفتارى جز آن يعنى فروتنى و خوشرفتارى و اقرار بر ناتوانى و كاستى كه در سرشت اوست ، اكتفا خواهد كرد . اين بخش از بيان امام ( ع ) به منزله صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : هر كه بر حدّ و اندازه خود اكتفا كند ، اين قدر و اندازه براى او پايدار ماند . توضيح آن كه ، متجاوز به ارزش ديگران و آن كه از گليم خود پا بيرون نهد در معرض نابودى است زيرا مردم او را به ديده بدى و زشتى بنگرند . گويند : هر كه قدر و منزلت خود را نشناسد ، خويشتن را هلاك ساخته است . و بر حدّ و اندازه خود اكتفا كردن باعث آن است كه اين ناگواريها پيش نيايد و در نتيجه صاحب آن منزلت ، پايدار و سالمتر مىماند . كبراى مقدّر چنين است : و هر كه بر حدّ و مقدار خود بسنده كند پايدار ماند پس اكتفا كردن بر حدّ و مقدار ضرورى و لازم است .
شانزدهم : او را بر ضرورت داشتن وسيلهاى بين خود و خداى متعال آگاه ساخته است ، يعنى هر چه از دانش ، گفتار و رفتارى كه باعث نزديكى به درگاه الهى شود . كلمه « سبب » را از آن رو براى آنها استعاره آورده كه همچون ريسمانى كه بدان خود را به مقصود رسانند ، او را به سوى خدا و نزديكى به وى مىرساند ، بديهى است كه آن استوارترين وسيله است ، زيرا ثابت و پايدار است و هر كه را كه بدان چنگ زند در دنيا و آخرت نجات بخشد . همين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : وسيلهاى كه بين تو و خداست مطمئنترين وسيلهاى است كه در دست دارى . و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه كه داراى اين ويژگى باشد شايسته چنگ زدن است . چنان كه در آيه مباركه آمده است :
فَمَنْ يَكْفُرْ بالطَّاغُوتِ وَ يُؤمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الوُثْقى لا انْفِصامَ لَها [سوره بقره ( 2 ) بخشى از آيه ( 256 ) يعنى هر كه از اطاعت طاغوت برگردد و به خدا گرايد ، به رشته محكم و استوارى چنگ زده است كه هرگز گسستنى نيست .]
هفدهم : او را از دوستى با كسى كه نسبت به او بىپرواست بر حذر داشته است و اين مطلب را به وسيله قياس مضمرى بيان داشته كه صغراى آن در
حقيقت چنين است : هر كه به هنگام نيازمندى تو و توانايى او ، بر سود رسانى به تو بىپروا باشد ، او دشمن تو است ، كلمه دشمن را از آنرو كه بىپروايى از لوازم دشمنى است از چنان كسى استعاره آورده است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : هر دشمنى سزاوار اجتناب و دورى است .
هيجدهم : او را متوجّه ساخته است كه نااميدى از بعضى خواستهاى دنيايى ، گاهى وسيلهاى است براى ايمنى از نابودى و نجات از هلاكت ، آنجا كه طمع در چنان خواستهاى مانند طمع رسيدن به سلطنت و نظاير آن باعث هلاكت مىگردد .
نوزدهم : با عبارت : ليس كل عورة ( هر زشتى نبايد ) تا كلمه رشده ، او را بر اين مطلب توجّه داده است كه پارهاى از امور ممكن و فرصتها باعث غفلت جوينده بينا از حركت به جانب هدف خود و مانع راه بردن به سوى آن و رسيدن به آن مىشوند ، در صورتى كه يك فرد نابينا به هدف مىرسد . كلمه « بصير بينا » را براى خردمند زيرك ، و نابينا را براى نادان ابله استعاره آورده است هدف از اين گفتار ، منع از افسوس خوردن و بىتابى كردن نسبت به خواستههايى است كه وصول به آنها ممكن بوده اما از دست رفتهاند .
بيستم : او را سفارش كرده است تا كار بد را تأخير اندازد و در آن شتاب نكند ، و بر اين مطلب به وسيله قياس مضمرى توجه داده و صغراى آن را چنين ذكر فرموده است : زيرا تو هر وقت بخواهى مىتوانى بر انجام آن شتاب ورزى ، و كبراى آن نيز در حقيقت چنين است : و هر چيزى كه چنان باشد شايسته شتاب نيست ، چون از بين رفتنى نيست ، و نظير آن است از سخنان حكمتآميز عبارت زير : « پيش از كار بد به كار نيك اقدام كن ، زيرا تو هميشه بر كار نيك قادر نيستى در صورتى كه به كار بد هرگاه بخواهى توانايى » .
بيست و يكم : او را بر ضرورت بريدن از نادان به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن را ذكر كرده و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر چه معادل پيوند با خردمند باشد سزاوار است به آن تمايل پيدا كنى و آن را انجام دهى ، و بريدن از نادان به لحاظ منفعتى كه دارد معادل پيوند با خردمند است ، و سودمندى بريدن از نادان همسنگ با زيانى است كه در رفاقت با او وجود دارد .
بيست و دوم : او را توجّه داده است كه بايد از روزگار بر حذر باشد و دگرگونيهاى آن را همواره مد نظر گيرد و پيش از رويدادها با اعمال شايسته خود ،
آماده باشد . لفظ خيانت را به لحاظ دگرگونى آن ، آن هم به هنگام غفلت و ايمنى و اعتماد بدان ، استعاره آورده است ، زيرا دنيا در چنين شرايطى همچون دوست خيانتكار است . اين جمله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين مىشود : و هر كه روزگار به وى خيانت كند ، سزاوار است كه از آن برحذر باشد . و در سخنان حكمت آميز آمده است : هر كس روزگار را ايمن پندارد ، مرز خطرناكى را ناديده گرفته است .
بيست و سوّم : با اين بيان خود : « هر كه روزگار را بزرگ و مهمّ پندارد ، روزگار او را خوار گرداند » . او را توجّه داده است كه نبايد زمانه را مهمّ شمرد ،
مقصود آن بزرگوار روزگار تنها نيست ، بلكه از آنرو كه روزگار شامل خوبيها و لذّتهاى دنيايى است و به وسيله تندرستى و جوانى و امنيّت و نظاير اينها انسان را آماده براى خوشگذرانى مىسازد ، در نتيجه انسان آن را بزرگ و مهمّ مىشمارد ،
در چنين شرايطى عرفا مىگويند روزگار خوش و زمان مهمّى بود . امّا لازمه چنين تصوّرى ، خوار شمردن صاحب چنان پندارى است ، از آنروست كه بزرگ شمردن روزگار باعث دل بستن بدان و سرگرم شدن به لذّتهاى دنيوى مىشود و در نتيجه به خاطر دلبستگى بدان از آمادگى براى آخرت غافل مىگردد . آنگاه روزگار به اقتضاى طبيعتش او را فريب مىدهد و بين او با آنچه از ثروت و مقام و افرادى كه مورد علاقه او بودهاند جدايى مىاندازد ، در نتيجه او كه مهمّ و بزرگ صاحب مال و منال بوده است ، ناچيز و كوچك و خوار مىگردد . اين جمله به منزله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است : و هر كس را روزگار خوار سازد ، شايسته است كه او نيز روزگار را خوار شمارد و بزرگ و مهمّ نپندارد .
بيست و چهارم : اين جمله تير هر تير اندازى به هدف نمىرسد ، نظير عبارت ديگرى است كه گذشت : چنين نيست كه هر خواستارى به خواسته خود برسد . مقصود امام ( ع ) توجه دادن برين است كه سزاوار است افسوس نخوردن برخواستههايى كه از دست مىرود و نينديشيدن نسبت به آنچه در طلب آن راه خطا پيموده و يا ديگران او را سرزنش مىكنند كه او شايسته چنين خواستهاى نيست بلكه ديگران لايق آنند . ابو الطيّب [ از شعراى عرب ] به همين مطلب اشاره دارد :
نه هر كه در پى هدفهاى والاست به هدفهايش مىرسد و نه همه افراد مردان مردند .
بيست و پنجم : اين نكته را يادآور است كه تغيير راه و روش و انديشه و رفتار پادشاه درباره رعيّت و عدول از داد به بيدادگرى باعث دگرگونى روزگار مردم است . زيرا زمينه عدالت به زمينه جور و ستم دگرگون مىشود . نقل كردهاند ،
كسرى انوشيروان كارگران شهر را جمع كرد در حالى كه خود درّى شاهوار را در دست مىگرداند . پس رو به مردم كرد و گفت چه چيز براى پيشبرد كارها زيانبخشتر است و بيشتر آن را به نابودى مىكشاند ؟ هر كه پاسخ مورد نظر مرا بدهد ، اين درّ را در دهان او قرار مىدهم . هر كدام از آنها سخنى ، از قبيل نيامدن باران و آمدن ملخ و نامساعد شدن هوا ، گفتند . آنگاه رو به وزيرش [ بوذرجمهر ( بزرگمهر ) وزير كسرى انوشيروان ، مشهور به هوش و كياست است مورخين از ذكاوت او داستانها نوشته و او را به نبوغ و زيركى فوق العاده ستودهاند م) . گفت : توبگو من گمان كنم كه عقل تو برابر عقل همه رعيّت بلكه هنوز بيشتر است ، او در جواب گفت : چيزى كه در پيشرفت كارها اثر زيانبخشى دارد ، برگشتن راه و روش پادشاه نسبت به ملّت ، و روا داشتن ظلم و جور بر آنهاست انوشيروان گفت : رحمت خدا بر پدرت با اين عقل ، تو پادشاهان را شايسته آن ديدى كه آنها تو را بدان شايسته ديدند ، و آن درّ را به وى داد و او گرفت در دهان خود نهاد .
بيست و ششم : او را توصيه كرده است كه اگر قصد رفتن به راهى را دارد ،
از احوال رفيقى كه در آن راه است جويا شود به اين منظور كه اگر او شخص بدى است از او دورى كند ، و اگر فرد خوبى است با او همراه شود . زيرا همراه يا صميمى و خالص است و يا چون آتشى سوزان است ، و همچنين ، موقعى كه قصد سكونت در منزلى را دارد ، به خاطر همان منظور ، از همسايه جويا شود . اين مطلب را به صورت روايت مرفوعه (روايت مرفوعه روايتى است كه اسامى راويان آن در سلسله سند ذكر نشده و نام برده نشدهاند م .] نقل كردهاند .
بيست و هفتم : او را از گفتن سخن مضحك ، از خود يا از قول ديگران ، بر حذر داشته است از آنرو كه اين كار باعث خوارى و كاستى هيبت و شكوه انسان در برابر ديگران است .
بيست و هشتم : او را در مورد زنان به چند چيز سفارش كرده است :
اوّل : زنهار از مشورت با آنها ، و بر ضرورت اين زنهار به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا انديشه آنان . . . سست است مىباشد . از آن رو كه در خردهايشان كاستى است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر كه چنين باشد شايسته است از مشورت با او پرهيز شود ، زيرا سستى اراده باعث اشتباهكارى و نرسيدن به جهت مصلحت در مورد مشورت است .
دوم : چشمهاى آنان را به وسيله حجاب و پوشش از ديدار نامحرمان باز دارد ، و اين سخن از فصيحترين كنايهها در مورد پوشش است . « من » زايد و شايد براى تبعيض باشد . و بر ضرورت پوشش آنها به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن جمله : زيرا سختگيرى حجاب براى ايشان نتيجه پايدار دارد ، يعنى براى پوشش و پاكدامنى پايدارتر است تا بيرون رفتن از خانه و آرايش كردن و براى حفظ آنها استوارتر مىباشد ، و كبراى مقدّر آن چنين است : و هر چه اين طور باشد بايد انجام داد .
سوم : او را هشدار داده است تا مبادا در وارد كردن كسى كه در مورد ايشان [ زنان ] به او اطمينان ندارد ، سهل انگارى كند ، و در اين مورد تفاوتى ميان مرد و زن نيست ، اين جمله به منزله صغراى قياس مضمرى است كه از آن جلوگيرى و ممانعت مستفاد مىشود ، و در حقيقت چنين است : اجازه ورود دادن به كسانى كه اطمينان به آنها نيست ، برابر گرايش دادن زنان به فساد يا بدتر از آن است ، و كبراى مقدّر نيز چنين مىشود : و هرگاه اين طور باشد ، اجازه ورود نبايد داد . علت اينكه در بعضى از موارد ورود افراد نامطمئن بيشتر موجب فساد مىشود ، آن است كه در اين صورت ، مجال بيشترى مىيابند تا با زنان خلوت كنند و درباره خواسته فاسد خود همصحبت شوند .
چهارم : او را امر كرده است تا وسايل آشنايى ميان زن و ديگران را نابود سازد ، زيرا آشنايى آنها با ديگران زمينهساز فساد است . البته به قرينه حاليه درمىيابيم كه كسانى مانند پدر و . . . محرم و از شمول سخن امام خارجند . و اين كه اين دستور را مشروط بر توانايى كرده ، از آن روست كه گاهى به هيچ نوع امكان ندارد ، جلو آشنايى آنها را با ديگران گرفت .
پنجم : او را از سپردن اختيار امور زن در مورد خوردنى ، پوشيدنى و نظاير آن ، بيش از اندازه به دست خود ، و بالاتر از اينها مانند واسطه شدن و شفاعت براى ديگران ، نهى كرده است . و براى صلاحيّت نداشتن زن نسبت به چنين كارى به وسيله قياس مضمرى هشدار داده است كه صغراى آن عبارت است : زيرا زن گياه خوشبويى است نه انسانى نيرومند . كلمه « ريحانه گياه خوشبو » را استعاره براى زن آورده است از آنرو كه او مورد كاميابى و بهرهبردارى است ، و شايد انتخاب كلمه ريحانه به جاى زن ، از آنرو باشد كه زنان عرب بوى خوش ، فراوان به كار مىبرند . غير قهرمان ، كنايه از آن است كه زن براى حكمرانى و تسلّط آفريده نشده است بلكه شأن زن فرمانبرى است . و كبراى مقدّر چنين است : و هر كس اين طور باشد سزاوار نيست كار او را به خود واگذارند ، و دست او در كار ديگران باز باشد .
ششم : و همچنين او را از احترام بيش از حدّ مانع شده است . يعنى نبايد تا آنجا زن را گرامى بدارى كه به مصلحت خود پشت پا بزند ، و اين عبارت مانند جمله قبلى است .
هفتم : و همچنين او را از اين كه كارى كند تا زن به طمع در شفاعت ديگران بيفتد ، منع كرده است زيرا اين خود نوعى پا از گليم خود بيرون نهادن است ، و مطلب را به اين ترتيب بيان كرده است كه او به دليل نقصان غريزى و كاستى فكرى ، شايستگى آن را ندارد .
هشتم : او را از اظهار غيرت و بدگمانى در جايى كه نبايد چنان باشد ، منع كرده و بر نتيجه بدى كه بر آن مترتّب است به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا آن . . . نادرستى ، است ، كلمه الصّحيحه كنايه از آلوده نبودن به خيانت و فساد ، و السّقم كنايه از آلودگى بدانهاست . براستى چنين است ، زيرا زن موقعى كه دور از فساد است ، آن را بد مىداند و از روبرو شدن با فساد بيزار است ، و بيم رسوايى و كيفر را احساس مىكند ، ولى در صورتى كه او پاك است ، اگر به او نسبت نادرستى بدهند ، در آغاز كار بر او گران آيد ، و اگر اين نسبت تكرار شود ، سخن مرد در مقابل او بىارزش مىشود و سرزنش كردن او به منزله وادار ساختن به فساد مىگردد . اين مطلب روشنى است كه در طبيعت حيوانى نسبت به كارى كه ممنوع است ، يك نوع آزمندى وجود دارد . بنابر اين غيرت در چنين موردى بىجاست و سرزنش به دليل خيالى پوچ و به خاطر كارى كه انجام نشده است خود ، نوعى انگيزه است . و كبراى مقدّر نيز چنين است و هر كارى كه آن طور باشد ، انجام آن روا نيست .
بيست و نهم : او را مأمور ساخته است تا براى هر كدام از خدمتگزاران خود كارى را تعيين كند و او را نسبت به همان كار مؤاخذه كند و نسبت به كار ديگر مؤاخذه نكند ، و اين از جمله امور مربوط به تدبير منزل است . و بر راز اين سخن به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن جمله : زيرا او سزاوارتر است . . . به خدمتگزارى تو . توضيح آن كه هرگاه آنها مشتركا بر انجام كارى مكلّف باشند تا هر كدام از آنها به انجام آن كار اقدام كند ، بيشتر وقتها هر يك كار خود را به ديگرى وامىگذارد و اين خود باعث انجام نگرفتن كار مىشود .
كسرى انوشروان به فرزندش شيرويه گويد : در ميان كاتبان خود ، دقّت كن هر كدام صاحب باغ و ملكند و آنها را خوب آباد كردهاند ، او را متولّى ماليات كن ، و هر كه بردگان زيادى دارد او را سرپرست سپاه كن و هر كدام از آنها عائلهمندتر است و آنها را خوب اداره مىكند ، مخارج و وظيفه درآمد و هزينه را به او بسپار و همچنين نسبت به تمام خدمتگزاران سرايت همين رفتار را بكن و كارى را بىحساب ميان خدمتگزاران مگذار كه نظام حكومتت از هم خواهد پاشيد .
سىام : او را سفارش به گرامى داشت خويشاوندان كرده و بر اين مطلب به وسيله قياس مضمرى هشدار داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا آنان . . .
حمله مىبرى ، است . كلمه الجناح ( بال ) را استعاره از خويشاوندان آورده است ،
از آنرو كه آنها چون پر و بالى مبدأ حركت و توانايى او بر پرواز به سمت هدفها هستند ، و به خاطر آمادهسازى بيشتر ، اصطلاح پرواز را به كار برده است و همچنين كلمه يد ( دست ) را از آنرو كه آنها وسيله حمله بردن وى بر دشمن مىباشند . امّا كبراى مقدّر چنين است : و هر كس اين چنين باشد ، گرامى داشت او لازم است .
آنگاه وصيّت را با خداحافظى و به امانت سپردن دين و دنياى او نزد خدا و تقاضاى بهترين سرنوشت براى او در دنيا و آخرت بر طبق اراده و خواست خدا ،
پايان برده است .
كلمه : استيداع ( به امانت گذاردن ) ، چون او را نزد خدا به امانت مىگذارد ،
به طور مجاز در مورد درخواست نگهدارى او از خدا به كار رفته است . توفيق و برى بودن از گناه در دست خداست .
