طرح تدوین آموزشی کتاب مکاسب - قسمت اول
نوشتار حاضر، توضیحاتی است درباره طرح بازنگری در کتاب مکاسب و تبدیل آن به متنی آموزشی، بدون آن که در محتوای آن تصرف و کم و کاستی صورت گیرد.
متذکر می گردد که این طرح هم اکنون بر بخش عمده کتاب مکاسب اجرایی شده و این بخش ها مورد تدریس نیز واقع شده است.
مقدمه:
1. این که کتاب مکاسب به عنوان کتاب درسی حوزه های علمیه تألیف شده باشد، اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما این امر مسلم است که مباحث این کتاب حاصل درس های خارج فقه شیخ اعظم انصاری بوده و با توجه به نوع موضوعات، روش فقهی و مجتهد پروری آن، این کتاب طولی نکشید که به عنوان متن درسی سطوح عالیه حوزه های علمیه برگزیده شد.
اکنون برای تدریس این کتاب در حوزه علمیه دو دیدگاه مطرح است: یک دیدگاه آن است که مطابق نیاز روز و با توجه به پویایی روش های فقهی و مسائل مورد ابتلا، نیاز به کتابی جدید است. این دیدگاه معتقد است کتاب مکاسب پاسخ گوی نیازهای فقهی امروز نیست و از طرفی هیچ گونه متد آموزشی در آن رعایت نشده است. از این روی بازنگری در کتاب مکاسب و تألیف کتابی جدید بر اساس نیازهای روز و مبتنی بر روش های نوین آموزشی ضروری می نماید.
دیدگاه دوم معتقد است کتاب مکاسب، متنی بوده که همه مراجع و مجتهدان پس از شیخ از آن بهره ها برده اند و نه تنها در سطوح عالیه بلکه در درس خارج نیز متن مباحثات فقهی آنها بوده و هست. کتاب دیگری نیز نخواهد توانست جای آن را بگیرد.
در مقابل این دو دیدگاه ، دیدگاه سومی، بر اساس جمع بین این دو دیدگاه ، به عنوان راه حل موقت و برای عبور به مرحله تألیف متن جدید مطرح است. بدیهی است که نمی توان یکباره روش درسی حوزه را به سمت تغییر یکباره کتاب مکاسب منعطف کرد و تجربه های سابق در مورد کتابهای درسی دیگر نیز گواه این مدعاست، از این روی این دیدگاه مطرح می شود که بر اساس آن سعی می شود روش های نوین درسی و آموزشی در کتاب مکاسب شیخ انصاری پیاده گردد . مشکلات موجود در تدریس متن فعلی، به خصوص طولانی شدن زمان آموزش، گرایش به سمت شرح های فارسی، صعوبت و اغلاق متن و ... همه و همه اقتضا می کند که در روش ارائه متن کتاب و نه در محتوای آن، تغییراتی داده شود و متدهای آموزشی بر اساس اهداف درسی و آموزشی مکاسب ، در مورد آن اعمال شود.
2. کتاب مکاسب از عمق بسیار زیادی برخوردار است و فهم دقیق آن منوط است به پژوهش و تحقیق بسیار ، بالاخص آن که بدون توجه به دیگر کتاب های فقهی – پیش از شیخ – فهم دقیق و شناخت عمیق آن محال است. البته ممکن است در ابتدا، فهم دقیق برخی از عبارت های این متون مشکل باشد، اما رفته رفته این امر ممکن و سهل خواهد شد. فراموش نکنیم یکی از اهداف درس مکاسب ، بالا بردن توان مراجعه به منابع مهم فقهی و فهم آنهاست.
3. شیخ انصاری معمولا همه کتابهای فقهی را در اختیار نداشته است ، لذا بسیاری از اقوال و حتی روایات و ادله را با استفاده از منابع دست دوم دیگر، نقل می کند. از این روی توجه به اصطلاحات وی ضروری است. مثلاً هنگامی که مطلب و قولی را در کتابی به طور مستقیم دیده ، نام کتاب را با حرف اضافه « فی » ذکر می کند و نام شخص را با فعل هایی مانند « قال» ، می آورد. اما اگر آن مطلب در کتاب دیگری نقل شده باشد، برای رعایت امانت، نام کتاب مورد نظر و یا شخص را با حرف اضافه «عن » ذکر می کند.
مثلاً در درس سوم می خوانیم: «علی ما فی جامع المقاصد وعن إیضاح النافع».
4. تذکر این نکته بجاست که به جهت متوفر نبودن منابع نزد مؤلف کتاب و نقل بسیاری از اقوال از روی آثار دیگران، لاجرم در برخی مواقع مشاهده می شود که نقل شیخ مطابق واقع نبوده و چه بسا همین امر منشأ منحرف شدن بحث بشود. در این مواقع در پاورقی به متن و عبارت صحیح اشاره شده است.
5. شیخ انصاری در مورد بسیاری از اقوال و عبارات فقها و نیز روایات و ادله ، گذرا عبور کرده است و به ذکر نام شخص یا کتاب و یا عنوان راوی خبر اکتفا کرده و به بیان مدلول آن مطلب و یا استظهار خویش بسنده می کند. این امر در چنین اثری طبیعی است و حتی چه بسا ضروری باشد. در چنین مواردی حتماً ضرورت دارد طلبه برای دریافت مطلب و فهم بهتر کلام شیخ و احیاناً استظهار، مناقشه و توضیحات وی در خصوص آن کلام، به منبع مورد نظر مراجعه کرده ، سعی کند به تطبیق کلام شیخ با آن بپردازد.
6. اکنون به طور مسلموس مشاهده می شود که درس مکاسب در حوزه های علمیه و با این وسعت بازدهی لازم را ندارد، و طلبه ای که به دوره خارج فقه می رسد، آن توان لازم را که باید از مکاسب کسب کرده باشد، به دست نیاورده است. علت این امر را نباید به سرعت و فقط به متن درسی مربوط کرد، بلکه عوامل و مشکلات متعددی هست که در تدریس کتاب مکاسب تأثیر گذار بوده و نقش تعیین کننده دارند. در زیر بخشی از آنها را با هم مرور می کنیم.
......ادامه دارد
