بر اين‌ گفتار، جهاتي‌ از اشكال‌ و ايراد وارد است‌ كه‌ بر مصنّف‌ مقاله‌ خلط‌ شده‌ است‌:

بهشت و جهنم مظهر اسماء جمالیه و جلالیه خداوند

أوّلاً: اعمال‌ نيكوي‌ مؤمنان‌ صراط‌ و معبري‌ است‌ براي‌ وصول‌ به‌ مقام‌ جمال‌ و لقاي‌ حضرت‌ احديّت‌، و صراط‌ مستقيم‌ است‌ براي‌ مقام‌ فناء در ذات‌ حضرت‌ لايزالي‌. و اعمال‌ زشت‌ كافران‌ صراط‌ و معبري‌ است‌ براي‌ وصول‌ به‌ مقام‌ جلال‌ كبريائي‌، و صراط‌ مُعوَج‌ افراط‌ و تفريط‌ است‌ براي‌ مقام‌ فناء در كبريائيّت‌ و قهّاريّت‌ حضرت‌ حقّ سبحانه‌ و تعالي‌. و پس‌ از حصول‌ نيستي‌ و فناء محض‌ به‌ وسيلة‌ اعمال‌ صالحه‌ و يا اعمال‌ طالحه‌، بهشت‌ و جهنّم‌ است‌، و آنها در زندگيِ پس‌ از مرگ‌ و در عالم‌ بقاء مي‌باشند؛ و بنابراين‌ أبداً بهشت‌ معبر مطيعان‌ و جهنّم‌ معبر عاصيان‌ نخواهد بود.

بهشت‌ و دوزخ‌ هر كدام‌ تجسّم‌ اعمال‌ نيك‌ و زشت‌ است‌، كه‌ نفس‌ اعمال‌ در دنيا معبر بوده‌ است‌، و ليكن‌ چون‌ تجسّم‌ ملكوتي‌ آنها بعد از فناء و وصول‌ بوده‌ و در عالم‌ بقاء مي‌باشد، ديگر معبر بودن‌ معني‌ ندارد، زيرا معبر در راه‌ وصول‌ است‌ نه‌ پس‌ از وصول‌؛ و بنابراين‌ حتماً بايد منزلگاه‌ و مقرّ اصلي‌ بوده‌ باشند.

و ثانياً: گفتار قرآن‌ كريم‌: فِي‌ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ فقط‌ دربارة‌ مقرّ و مقصد متّقيان‌ و پرهيزگاران‌ است‌، زيرا كه‌ قبلاً فرموده‌ است‌: إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي‌ جَنَّـ'تٍ وَ نَهَرٍ. «پرهيزگاران‌ در بهشت‌هائي‌ و نهرهائي‌ از آب‌ روان‌ هستند.»

و مقرّ و مقصد همة‌ فرق‌ و طوائف‌ چنين‌ نيست‌؛ بعضي‌ همچون‌ نفس‌ مطمئنّه‌، در عباد خدا و در بهشت‌ خاصّ او هستند، و بعضي‌ همچون‌ مقرّبون‌ در بهشت‌هاي‌ نعيم‌ هستند، و بعضي‌ عِنْدَ رَؤوفٍ رَحيمٍ، و بعضي‌ عِنْدَ سَلاَمٍ مُؤْمِنٍ مي‌باشند. و خلاصه‌ هر يك‌ از بهشتيان‌ تحت‌ اسم‌ خاصّي‌ واقعند.

و امّا دوزخيان‌ تحت‌ اسماء قَهّار، و جبّار، و ذوالكِبرياء و شديد العقاب‌، و خيرالماكرين‌، و منتقم‌، و شديد البطش‌ و غيرها مي‌باشند؛ و هر يك‌ از آنها تحت‌ اسم‌ خاصّي‌ قرار د